Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
265 düşüncəsində, hətta yazılı ədəbiyyatında güclü bir tərəf olaraq boy göstərir. Uşaq yaşlarımızda payız və yaz aylarında daha çox gecələrin səssizliyində durna köçlərinin şahidi olmağımız bir tərəf olaraq eyni təəssüratı yaradır. Yazda Bəsrə, Bağdad elindən köç edib gələn durnalar payızın soyuğunda təkrarən həmin yerlərə qayıdırlar. Durna köçünün pozulması və dumanda durnaların köç çətinliyi ilə bağlı da xalq bilgisində marahqlı hadisələr dolaşmaqdadır. Onların çənin, dumanın sıxlığında qışqırığı, və getməyin mümkünsüzlüyünü görüb müvəqqəti olaraq dayanması halları da maraqlı təsəvvürlərə bağlanır. M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, Q.Zakir şeirlərinin ayrı-ayrı misra və bəndlərinə fikir verdikdə bunların nə qədər qeyri- adiliklə təqdiminin şahidi oluruq. Bu üç nümunə, eləcə də “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm” dastanındakı parçalar yazılı və şifahi ədəbiyyatın klassik nümunəsidir. XX əsr Azərbaycan bədii nəsrinin qüdrətli siması İsa Muğannanın “Cəbhədən məktub” hekayəsində də eyni təssüratın nəticəsi kimi yarandığının şahidi oluruq: “Səlam, əziz balam, canım-ciyərim Şolloyum. Çox qəribə bir iş oldu. Döyüş qurtardı, generalımızdan sıravi, tozlu-torpaqlı əsgərlərimizdən lap əfələlərinə qədər hamı soyunub töküldü Dunaya. Mənim də canım yanırdı. Bir Aydan çoxdu ki, gövdəmə su dəymirdi. Əlimi atdım kəmərimə ki, mən də soyunum çimim, əmma əlim toqqamda qaldı. Niyə? Çünki qulağıma durna səsi gəldi; Qarayazı, Tümən düzü gəldi durdu gözümün qabağında. Başımı qaldırdım, baxdım gördüm göyün bir qatında bir qatar durnadı, qatardan düşüb, qışqıra-qışqıra çaxnaşır. Bizimkilər belə deyildilər. Yadındadırmı? “Qərib-qərib, qəmgin-qəmgin ötərsiz, üz tutubsuz nə məkana, durnalar”? Çünki iki vətənləri var, biri Arazın o tayında, biri də burada. Bura gələndə oranın 266 həsrətini çəkirlər, ora gedəndə buranın” (71, 348). Burada maraqlı məqam hekayənin yazıldığı psixoloji vəziyyət və onun oyatdığı təəssüratdı. İkinci cahan savaşının ağır bir döyüşlərin- dən sonrakı mənzərə və hekayə qəhrəmanının keçirdiyi hal sırf müəllif psixologizminin ifadəsinə hesablanmışdı. Məktub şəklində olan bu hekayə bizə qəribliyin və bu qəribliyi doğuran səbəblərin ağırlığını sıralayır. Dunayın üzərində səfi pozulan durna qatarı ilə Qarayazı, Tümən düzü arasındakı paralellik və xatırlamalar kiçik (təxminən bir səhifədən bir qədər çox həcmli) bir hekayədə deyilənlər böyük-böyük romanların daşıdığı məzmun qədərindədir. Burada digər məqam durna ilə anadil arasında aparılan paralellərdir. “Deyərdin, ay Dədə, anadilin vətəni də iki deyil ha, bu anadil niyə elə qərib-qərib, qəmgin-qəmgin ötür. Deyərdim anadilin də öz dərdi var”? (71, 348). Anadilin haqqında əfsanənin özündə də bu və ya digər dərəcədə eyni mənzərənin şahidi oluruq, çünki ayağından asılan bu quşun hekayəti də özlüyündə ağrılara, çözülməyən prblemin yaşamına bağlanır. İ.Muğanna da hekayədə qəribliyi, qəmgin olmanı ifadə üçün M.V.Vidadidən nümunə gətirir. Bu nümunə müharibənin ağrılarını yaşayan, ölümlə üz-üzə dayanan, qəlbi yurd həsrətilə çırpınan insanın iç mənzərəsidir. M.V.Vidadinin müraciətində də bu hal yaşanır: Qatar-qatar olub qalxıb havaya, Nə çıxıbsız asimana, durnalar? Qərib-qərib, qəmgin-qəmgin ötərsiz, Üz tutubsuz nə məkana, durnalar? Təsbeh kimi qatarınız düzərsiz, Havalanıb ərş üzündə süzərsiz, 267 Gah olur ki, danə xüruş gəzərsiz, Siz düşərsiz pərişana, durnalar! (91, 7) M.P.Vaqifdə də “Durnalar” öz müstəqim və semantik məzmunu ilə eyni vəziyyətə köklənir. Bu iki sənətkarın eyni rədifdə şeir yazması və həyat hadisələrinə müxtəlif səviyyələrdə münasibətini bölüşməsi özlüyündə mühit kontekstində olan yaxınlıqları, sazdan, aşıqdan gələn bağlantı və qaynarlığı da düşünməyə əsas verir. Biz məşhur deyişmə (dastan, vücudnamə halı da bu deyişmənin mahiyyətində özünə yer alır) əsasında və digər nümunələr müstəvisində yaxınlıqları vurğuladıq, “Durnalar” da həmin yaxınlıqların, mühitdə olan mənzərənin faktı kimi önəmlidir. Bütün bu tip müraciətlərin hamısında eyni halın, ruhun və mənzərənin şahidi oluruq. M.P.Vaqif durnalarında bir nümunəyə diqqət yetirək. Bir zaman havada qanad saxlayın, Sözüm vardır mənim sizə, durnalar! Qatarlaşıb nə diyardan gəlirsiz? Bir xəbər versəniz bizə, durnalar! Sizə müştaq durur Bağdad elləri, Gözləyə-gözləyə qalıb yolları, Asta qanad çalın qafil telləri, Heyifdir salarsız düzə, durnalar! (89, 86) Burada M.P.Vaqifin durnalara müraciəti və hansısa sorğunu vurğulaması mətnin sonrakı misralarında tam aydınlığı ilə müəyyənləşir. Daha doğrusu, “bir zaman havada qanad saxlama” istəyinin məzmunu ortaya çıxır. M.V.Vidadinin də, 268 M.P.Vaqifin də qatarlaşıb nə diyardan gəlməsinin səbəbi və təfərrüatı, qəribliyə, hansısa müşkülün aydınlaşmasına hesab- lanmışdır. “Koroğlu” dastanında da, M.V.Vidadidə də, M.P.Vaqifdə də Bağdad xüsusi olaraq vurğulanır. Bədii mətn elə möhtəşəm düşüncə hadisəsidir ki, onda bir tərəf kimi məkan və zaman məsələsi və onun yaddaş mexanizmləri özünü göstərir. “Obyektiv məlumatın inikası (mətn və mühit), yaradıcı subyektin özünü ifadəsi (mətn və subyekt), janr məntiqinin təzahürü (mətn və mətn)” (41, 4) kontekstində bu nümunələr Bağdadı bir məkan olaraq vurğulayır və əlavə “gözləyə-gözləyə qalıb yolları” narahatçılığını işarələyir. Q.Zakirdə də bu bir tərəf kimi xüsusi olaraq qeyd olunur, mətnin məlumat bazası bütün olanlarla eyni səsləşir. Düzdür, bədii düşüncədə müəyyən (elə də ciddi yox) mülahizələr yürüdülmüş və ümumiləşdirici fikirlər söylənmişdir. Ancaq poetik mətnin struktur və informasiya sxemləri sistemli nəzəri təhlilləri tələb etdiyi halda, təəssüf ki, bu aparılmamışdır. Bir saat havada qanad saxlayın, Nizam ilə gedən qoşa durnalar! Qatarlaşıb nə diyardan gəlirsiz, Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa, durnalar? (93, 160) Göründüyü kimi, bu nümunələrdə durnaların hansı diyardan gəlişinin səbəb və məramı məqsəd olaraq qoyulur və bütün vəziyyətlərdə özündə qərib olmanı, qəmi ehtiva edir. Bağdad, Bəsrə, Cənub məsələsi “Koroğlu”da, “Əsli və Kərəm”də, M.V.Vidadidə, M.P.Vaqifdə, İ.Muğannada (İ.Mu- ğannada Arazın o tayı kimi qeyd olunur) tam aydınlığı ilə ifadəsini tapır. Məsələn, M.V.Vidadidə durnaların əzəl məskəni Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|