Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

40
jego rzeczywisty sens: jest nim ludzka praktyka przekształcenia 
konkretu materialnego w ten sposób, aby -  w formie deski czy 
mebla -  stał się użyteczny. Jest to więc proces tworzenia warto­
ści  użytkowej.
Każdy proces produkcji materialnej zaczyna się od a b stra­
how ania, a mówiąc po polsku:  wydobycia.  Deski stolarskie są 
„wyabstrahowane” z żywych drzew,  gwoździe -  z rudy żelaza 
(różnych takich magnetytów czy syderytów), kleje abstrahowa­
liśmy kiedyś z kości zwierzęcych. Te drzewa, te rudy i te kości 
istniały wcześniej, nim uruchomiono produkcję, i są obecne we 
wszystkich jej wytworach, nawet najbardziej wyrafinowanych.
Wróćmy do problemu produkcji duchowej, ja k ą  jest pozna­
nie. Tu również pojawia się pozór, któremu uległ Althusser, po­
zór zamkniętości procesu poznania. Wydaje się zatem, że czło­
wiek poznający zamknięty jest w obrębie swoich subiektywnych 
określeń  czy  abstrakcji,  które jedynie  przetwarza,  dochodząc 
do  pojęcia.  Jednostronność  takiego  obrazu  zamaskowana jest 
dodatkowo przez fakt, o którym była mowa w poprzednim pod­
punkcie,  a  mianowicie  przez  to,  że  problem  analizy  konkretu 
materialnego, a więc problem abstrakcji, jest u M arksa jedynie 
zasygnalizowany.  A jednak  Marks doprawdy nie daje żadnych 
podstaw do przypuszczenia, że abstrahowanie nie istnieje. Owe 
„proste określenia” czy „konkretne abstrakcje” były i są wydo­
bywane z rzeczywistości materialnej.
Jeżeli zatem używać terminu „empiryzm” w tym sensie tego 
słowa, jaki zechciał nadać mu Althusser („Cały empiryczny pro­
ces  poznania  polega  w  gruncie  rzeczy  na  dokonywaniu  przez 
podmiot operacji zwanej abstrahowaniem” [por. Althusser 1975, 
s.  62]),  to  nie  ulega  wątpliwości,  że  marksizm  (podobnie jak 
heglizm),  choć  w  tej  kwestii  powinny  być  poczynione  pewne 
zastrzeżenia, je st em piryzm em . Oczywiście nie mamy żadnych 
powodów,  aby  mieć  za  złe  Althusserowi,  że  on  sam  nie  chce

---

41
być empirystą.  Nie możemy się jedynie zgodzić na to, aby od­
rzucając empiryzm, czynił to na rachunek Marksa, a nie własny.
Jeśli  teraz  spróbować  ująć  rzecz  nieco  głębiej,  to  zauw a­
żymy, że błąd Althussera je st konsekw encją akceptacji przed- 
marksowskiej  koncepcji  podm iotu  obserw ującego.  Była ju ż 
o tym mowa, że dopóki rozpatrujemy podmiot jedynie w funkcji 
odbiornika  i przetw ornika inform acji, dopóty przeciw staw ie­
nie przedmiot -  podm iot je st absolutne, podm iot nie je st czę­
ścią  świata,  lecz  przeciw staw ionym   św iatu  człow iekiem   -  
Bogiem.  Iluzja ta znika natychm iast, jeżeli -  śladem M arksa -  
przejść  do  kategorii  podm iotu  d ziałająceg o .  W  działaniu, 
a więc  w  praktyce  przedm iotow ej,  człowiek  wchodzi  w  rze­
czywisty kontakt ze światem materialnym i rozpoznaje się jako 
część tego świata.
W  tym  ujęciu  filozoficznym   nie jest  m ożliwe  (tak ja k   to 
czynił Althusser)  radykalne przeciw staw ianie praktyki m ate­
rialnej  i praktyki duchowej. Ani nie jest prawdą, ż e - j a k  pisze 
Althusser -  „proces produkcji ekonom icznej przebiega całko­
wicie w  gospodarce”,  ani  -  tym  mniej  -  nie je st prawdą,  aby 
„praca myśli” sprowadzała się do „pracy przetw orzenia oglą­
du  i  wyobrażenia  pojęcia”  [tam że,  s.  72].  Praca  stolarza  -  
o  której  była  mowa  -  je st  rów nież  pracą myślową.  Budując 
stół, stolarz poznaje własności desek i wydaje heglowski „sąd 
pojęcia”  [por.  Hegel  1968, t.  2,  s.  485-495], orzekając na ko­
niec, że produkt jego pracy jest taki, jakim  być powinien. Sto­
larz -  a w każdym razie stolarz „odpow iadający swojemu po­
jęciu” -  nie może nie być teoretykiem  stolarstwa.
Popatrzmy z kolei na pracę uczonego. Jeżeli usunąć pozór 
wynikający z podziału pracy w nauce (np. z podziału fizyki na 
tak zwaną fizykę dośw iadczalną i  fizykę teoretyczną), a więc 
jeżeli  rozpatrywać pracę uczonego jak o  pracę a b stra k c y jn ą , 
to  okazać  się  musi,  że  uczony  nie  tylko  „przetw arza  ogląd

---

42
i  w yobrażenia”,  ale -   i  to  na  każdym   etapie  rozwoju  nauki 
przekształca konkret materialny, którego ów „ogląd i wyobra­
żenia” dotyczą.
Najbardziej  uderzającego  przykładu  dostarczył  tutaj  sam 
Karol  M arks.  W  przem ówieniu  na  pogrzebie  M arksa  Fryde- 
ryk Engels, po przypom nieniu naukowych osiągnięć zmarłego 
m yśliciela, powiedział, co następuje:  „Taki był jako człowiek 
nauki.  Ale  to  nawet  w  połowie  nie  oddaje  całego  bogactwa 
jego osobowości. Nauka była dla Marksa siłą poruszającą dzie- 
je ,  siłą  rewolucyjną.  Jakkolwiek  żyw ą  radość  sprawiało  mu 
now e odkrycie w tej  lub owej  dziedzinie wiedzy teoretycznej, 
jeśli nawet jego praktyczne zastosow anie zrazu nie dawało się 
jeszcze przewidzieć -  zupełnie  inna była  radość, ja k ą  odczu­
w ał z powodu każdego odkrycia, które natychm iast oddziały­
w ało  rew olucjonizująco  na  przem ysł  lub  w  ogóle  na  rozwój 
historyczny.  (...)  Bo  M arks był przede wszystkim  rewolucjo­
nistą.  Przyczynić się w ten lub inny sposób do obalenia społe­
czeństw a kapitalistycznego i stw orzonych przez nie instytucji 
państw ow ych,  przyczynić  się  do  w yzw olenia nowoczesnego 
proletariatu, którem u on pierw szy dał świadom ość jego włas­
nego  położenia  i  jego  potrzeb,  św iadom ość  warunków jego 
w yzw olenia -  oto było praw dziw e powołanie jego życia. Wal­
ka  była jego  żywiołem.  Toteż  w alczył  z  taką  namiętnością 
z takim  uporem, z takim  powodzeniem , jak niewielu”. [Marks, 
Engels  1972, t.  19, s.  373-375].
Althusserowska koncepcja „praktyki teoretycznej” okazuje 
się całkowicie nieprzydatna do zrozumienia rzeczywistego prze­
biegu naukowego i politycznego procesu, jakim  było życie twór­
cy marksizmu.

---