Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

-------------------------------------37  ----------------------------------------
wali  abstrakcjami  k onkretnym i.  Jest  rzeczą godną uwagi,  że 
w  poszukiwaniu  abstrakcji  konkretnych  rozpatrywali  przede 
wszystkim tego rodzaju określenia, które -  po pierwsze -  doty­
czą całego  obszaru  wybranej  dziedziny  badawczej,  po  drugie 
zaś -  mogły być wykorzystane do budowy szeregu określeń po­
chodnych. Taką konkretną a b stra k c ją -w  rozumieniu M arksa-  
była na przykład kategoria wartości dodatkowej. Wyjście od tej 
kategorii  umożliwiało  zbudowanie pojęciowego  odbicia cało­
ści kapitalistycznego sposobu produkcji. Marks zwracał jedno­
cześnie uwagę, że ekonomista, który by w pracy badawczej za­
czął  od  kategorii  pieniądza,  nie  byłby  w  stan ie  odnaleźć 
prawdziwego opisu społeczeństwa kapitalistycznego. Pieniądz 
bowiem pojawia się znacznie wcześniej niż kapitalizm, gospo­
darka pieniężna -  chociaż w ograniczonym zakresie -  istniała 
już w starożytności.  Natomiast specyfika funkcjonowania pie­
niądza w społeczeństwie kapitalistycznym wymaga dopiero na­
ukowego wyjaśnienia opartego na abstrakcjach bardziej od pie­
niądza konkretnych [por. K. Marksa 
Wprowadzenie /Do krytyki 
ekonomii politycznej1
,  Marks,  Engels  1966,  t.  13,  s.  723-725]. 
Nieco  dalej  tę  sam ą  myśl  metodologiczną  Marks  zilustrował 
przykładem renty gruntowej  i  kapitału. Jak pisał:  „Renty grun­
towej nie można zrozumieć bez kapitału. Ale można zrozumieć 
kapitał bez renty gruntowej.  Kapitał jest siłą ekonom iczną bur­
żuazyjnego  społeczeństwa,  która panuje nad wszystkim.  Musi 
on stanowić zarówno punkt wyjścia, jak i punkt końcowy i nale­
ży go analizować przed własnością ziemską”  [tamże, s.  729].
Widzimy zatem, że w marksistowskiej teorii poznania szcze­
gólne znaczenie przypisuje się tym określeniom abstrakcyjnym, 
które pozwalają „zrozumieć” całość badanego procesu, które -  
jak  byśmy  powiedzieli  w języku  XX-wiecznej  metodologii  -  
nadają  się  na  pojęcia  pierwotne  prawdziwej  teorii  naukowej. 
W tym też sensie trzeba rozumieć następującą wypowiedź En-

---

38
gelsa:  „Powszechne prawo  przemiany  form  ruchu jest o wiele 
bardziej  konkretne  niż  każdy  poszczególny  «konkretny»  tego 
przykład”7.
3.2.  Czy marksizm jest „empiryzmem”?
Louis  Althusser (1918-1990)  był wśród  XX-wiecznych  fi­
lozofów niewątpliwie tym myślicielem, który uczynił najwięcej 
dla przywrócenia marksowskiej koncepcji abstrakcji i konkretu 
właściwego jej  blasku.  Jego interpretacja marksizmu -  jakkol­
wiek  cenna  -  je st  jednak  zbyt  jednostronna,  abym  mógł  ją 
w pełni zaakceptować. Tym bardziej uważam za potrzebne przed­
stawienie  pewnego  fragmentu  tej  interpretacji,  ponieważ  daje 
to  niepowtarzalną  szansę  zrozumienia,  w jaki  sposób  jedno­
stro n n e  odczytanie  Marksa  prowadzi  od  materializmu  do  su­
biektywizmu, od filozofii praktyki do filozofii jałow ych speku­
lacji. Zacytujm y konkluzję pewnego wywodu Althussera:
„Tak  w ięc poznanie pracujące  nad  swym  «przedmiotem» 
nie pracuje  nad przedm iotem   rzeczyw istym ,  tylko nad włas­
nym surowcem , tworzącym , w ścisłym sensie tego słowa, jego 
(p o zn an ia) « p rzed m io t» , który, poczynając od najelementar- 
niejszych form  poznania, jest czymś odrębnym  od przedm io­
tu  rzeczyw istego, poniew aż ów surowiec je st zawsze już su­
rowcem -  w pełnym  sensie, jaki nadaje temu terminowi Marks 
w 
Kapitale -
  to  znaczy  materiałem ju ż   przetworzonym , już 
przekształconym ,  w łaśnie  dlatego,  że  m ieści  się  w  złożonej 
strukturze  zm y słow o-techniczno-ideologicznej,  tworzącej
7 W 
Dialektyceprzyrody
 [por. Marks, Engels  1982, t. 3 ,s.  180]. Czytelnik 
zechce  pamiętać,  że  ani  w  filozofii  Hegla,  ani  w  marksizmie  nic  zakłada  się 
logicznej opozycji prawa i określenia.

---

39
z niego  p rzed m io t  p o zn an ia,  choćby najprym itywniejszego 
-  jako przedmiot, który ma przekształcić, którego postaci  ma 
zmienić w toku swego procesu rozwojowego, by w yproduko­
wać  poznanie  stale  przekształcane,  które  zawsze jednak  bę­
dzie  dotyczyło  swego  przedm iotu,  w  znaczeniu  p rzed m io tu  
poznania”.  [Althusser,  Balibar  1975,  s.  73],
Althusser nawet nie zauważa -  a powinien -  że słowo „pra­
cuje”  ma  sens  dwuznaczny.  Weźmy  na  przykład  stolarza.  Co 
jest przedmiotem jego pracy? W pewnym sensie właściwa od­
powiedź  zawarta jest  w  słowie  „meble”.  Z  drugiej  strony  za­
uważamy od razu, że jest to odpowiedź problematyczna: wszak 
meble,  które  stolarz  ma  wyprodukować,  nie  istnieją jeszcze 
w czasie produkcji. Dlatego też, idąc śladem Althussera, wpro­
wadzamy  pojęcie  „surow ca”.  Przedmiotem  pracy  stolarza  -  
w tym ujęciu -  okażą się zapewne deski, gwoździe i kleje. Pyta­
nie zaś o to, skąd się wziął ten surowiec, odsyła nas poza warsztat 
stolarza, aczkolwiek bynajmniej  nie poza obręb produkcji:  de­
ski, gwoździe i kleje są same przez się produktem czyjejś pracy. 
Taka analiza  procesu  produkcji  materialnej  tworzy  swego  ro­
dzaju  pozór,  w  heglowskim  sensie  tego  słowa,  powstaje  złu­
dzenie, że produkcja materialna zamyka się w całości w świecie 
wytworów ludzkiej pracy i ludzkiej techniki. Wydaje się, że pro­
ces produkcji może być kontynuowany nawet w sytuacji, w któ­
rej nie byłoby żadnej „przyrody”. Wydaje się, że żywe, liściaste 
drzewo jest w pracy stolarskiej nieistotne, wszak stolarz nicze­
go z żywymi drzewami nie robi.
Rozumowanie to wymaga pewnego uzupełnienia. W  nieco 
innym  sensie  słowa  „pracować” -  którego  Althusser nie  chce 
dostrzegać -  rzeczywistym przedmiotem pracy stolarza jest wła­
śnie żywy las. Pozór, o którym była mowa w poprzednim akapi­
cie, jest rezultatem  ludzkiego podziału pracy.  Jeżeli  natomiast 
wziąć pod uwagę proces produkcji jako  całość,  to  ujawnia  się

---