Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

43
3.3.  Konkretyzm marksistowski
Subiektywistyczne interpretacje filozofii M arksa, których 
wspólnym dążeniem jest usunięcie konkretu materialnego poza 
obszar  zainteresowań  teorii  poznania,  zm uszają  do  głębszej 
analizy, co M arks skłonny był przez kategorię konkretu rozu­
mieć.  Analiza taka prowadzi do sform ułow ania poglądu, któ­
ry będziemy nazywać k o n k rety zm em  M arksa. Następujący -  
często cytowany—fragment 
Świętej rodziny
 pozwala na uchwy­
cenie założeń tego poglądu: .Jeśli tworzę sobie z prawdziwych 
jabłek, gruszek, poziom ek, m igdałów ogólne pojęcie «owoc»; 
jeśli  idąc  dalej  wyobrażam sobie, że m oje abstrakcyjne poję­
cie owoc, uzyskane z prawdziwych owoców, je st istotą istnie­
jącą poza mną,  ba, praw dziw ą istotą gruszki, jabłka  itd., to -  
wyrażając się spekulatyw nie-ogłaszam  «owoc» «substancją» 
gruszki, jabłka,  migdała  itd.  Twierdzę  wtedy,  że  dla  gruszki 
jest  nieistotne,  że jest  gruszką,  dla jab łk a  nieistotne,  że jest 
jabłkiem. Rzeczą istotną w tych przedm iotach nie je st ich rze­
czywisty,  zm ysłowo  dostrzegalny  byt,  ale  w yabstrahowana 
z  nich  przeze  mnie  i  substytuowana  im  istota,  istota  mojego 
wyobrażenia: «owoc». Ogłaszam więc po prostu jabłko, grusz­
kę, migdał itd. tylko za formy istnienia, za modi «owocu». Mój 
ograniczony,  poparty  przez  zmysły  rozsądek  odróżnia  oczy­
wiście jabłko od gruszki  i gruszkę od m igdała, ale mój speku- 
latywny rozum ogłasza tę zmysłami stw ierdzaną różnicę jako 
nieistotną i obojętną. W jabłku widzi on to sam o co w gruszce, 
a w gruszce to  samo co w  migdale,  m ianow icie «owoc».  Po­
szczególne prawdziwe owoce posiadają ju ż tylko walor ow o­
ców pozornych, których praw dziw ą istotą je st « su b stan cja» , 
«owoc»”.  [M arks, Engels  1981, t.  l , s .   176-177],
Zawarta  w  cytowanych  słowach  deklaracja  ontologiczna 
jest jednoznaczna.  Dla  M arksa  istnienie  m aterialne  przysłu-

---

44
guje konkretnym , zmysłowo uchwytnym  przedmiotom, poję, 
cia ogólne,  takie jak  pojęcie 
owocu,
  są  jedynie abstrakcjami. 
A bstrakcje te m o g ą -ja k  wiemy z wypowiedzi zreferowanych 
ju ż  wcześniej -  być  użyteczne poznaw czo, w żadnym jednał; 
razie nie stanow ią one rzeczywistej  substancji świata, sąjedy- 
nie  su biektyw nym i  odbiciam i  p rzedm iotów   konkretnych 
w św iadom ości  ludzkiej.
N ie ulega wątpliwości, że konkretyzm Marksa miał zastoso­
wanie nie tylko w filozoficznej  refleksji nad przyrodą, ale rów­
nież w całej  dziedzinie badań  historycznych. Następujące dwa 
zdania, zaczerpnięte z 
Ideologii niemieckiej,
 m ogą tu posłużyć 
za świadectwo. „Pierwszą przesłanką całej historii ludzkiej jest, 
ma  się  rozumieć,  istnienie  żywych  osobników  ludzkich”  [por. 
Marks,  Engels  1961,  t.  3,  s.  21];  „Historia je st niczym  innym 
jak  kolejnym  następowaniem  po  sobie  poszczególnych  poko­
leń, z których każde wykorzystuje przekazane mu w spuściźnie 
przez wszystkie poprzednie pokolenia materiały, kapitały i siły 
wytwórcze; a więc, z jednej strony, dane pokolenie w całkowi­
cie  zm ienionych  okolicznościach  prowadzi  dalej  przekazaną 
w  spuściźnie  działalność,  z  drugiej  zaś  -   przez  sw ą zupełnie 
zm ienioną działalność modyfikuje dawne okoliczności”  [tam­
że,  s.  49],  Jakkolwiek  doniosłe poznawczo  mogłyby  być  abs­
trakcje wyrażone w takich terminach, jak „byt społeczny”, „spo­
łeczna  świadomość”,  „stosunki  produkcji”,  „kapitalizm”  czy 
„kom unizm ”,  to  utrzymane  zostaje  założenie,  że abstrakcje te 
wprowadza  się jedynie  po  to,  aby  lepiej  zrozumieć  przebieg 
procesu  historycznego,  na  który  składa  się  praca  i  walka  „ży­
wych osobników ludzkich”.
Kategoria materii jest też jedynie abstrakcją.  Istotna jest tu 
jedna z wypowiedzi Engelsa w 
Dialektyceprzyrody.
 „Substan­
cja, materia nie jest niczym innym, jak sum ą substancji, z której 
wyabstrahowano  to  pojęcie;  ruch jako  taki  nie jest niczym  in-

---

45
nym, jak  sum ą wszystkich zmysłowo postrzegalnych  form ru­
chu.  Słowa takie, jak  «materia»  i  «ruch»,  są jedynie  skrótami, 
którymi łącznie  ujmujemy mnogość  różnorodnych,  zmysłowo 
postrzegalnych rzeczy według wspólnych im własności. Przeto 
materii  i  ruchu  nie  można  poznać  inaczej,  jak  przez  badanie 
poszczególnych  substancji  i  form  ruchu;  poznając  te  ostatnie 
poznajemy 
pro tanto
 (w tej  samej  mierze)  także materię i  ruch 
jako takie”.  [Marks, Engels  1982, t. 3,  s.  193],
A  zatem  m a te rii  ani  su b stan cji  nie  m ożna  przypisywać 
istnienia materialnego. Jakkolwiek by to paradoksalnie mogło 
zabrzmieć, trzeba także wyraźnie powiedzieć, że również pod­
stawowe dla m arksistowskiej  teorii poznania kategorie „kon­
kretu  m aterialnego”  i  „konkretu  duchow ego”  też  są jedynie 
abstrakcjami:  istnieją poszczególne  konkrety  m aterialne,  lu­
dzie, zwierzęta czy przedmioty  nieożywione. N ie istnieje na­
tomiast (w sensie istnienia materialnego) nic takiego, jak „kon­
kret materialny”.
W  ten  sposób  marksistowska  teoria  poznania  może  i  po­
winna być rozum iana jako radykalne zaprzeczenie wszelkiego 
platonizmu. Co więcej: z punktu widzenia M arksa każda z hi­
storycznie danych  form idealizmu filozoficznego zaczyna się 
od „postawienia na głowie” relacji m iędzy abstraktem  a kon­
kretem. W idzieliśmy, z cytowanego fragm entu 
Świętej rodzi­
ny,
 że idealizm heglowski bierze się stąd, iż konkretne przed­
mioty  materialne  rozpatrywane  są  jako  m anifestacje  pewnej 
fikcyjnej  substancji,  rozumu m ianowicie.  Podobnie  idealizm 
Hume’a  czy  K anta  wynika  z  założenia,  że  konkretne  przed­
mioty materialne rozpatrywane są  jako konglom eraty swoich 
„prostych  określeń”,  prostych  idei  czy  w rażeń  zmysłowych. 
Ta ostatnia uwaga pozw ala zarazem zrozumieć, że konkretyzm 
Marksa różni  się istotnie od wszelkich w cześniejszych  i  póź­
niejszych form nominalizmu.

---