qoidalariga zid bo‘lishi turgan gap. Axir, kishilar o‘rtasidagi har
qanday kommunikatsiya faqat va faqat yozma shaklda amalga
oshishini tasavvur etib bo‘lmaydi.
Sintaksisning asosiy birligi gap ekanligi hamisha e’tirof etilgan,
matn yoki uning birliklari gapdan yirik, oliy sintaktik-kommunikativ
birliklar hisoblanishi lozimligi bugungi matn lingvistikasining asosiy
qoidalaridan biriga aylanib ulgurdi. Shunday ekan, faqat yozuvda aks
etgan gapnigina gap deb, og‘zaki nutqdagi gapni gap bo‘lolmaydi
deyish to‘g‘ri bo‘lmasligini isbotlab o‘tirishning hojati yo‘q, albatta.
Agar faqat yozuvda ifodalangan yaxlit
nutqnigina matn deyiladigan
bo‘lsa, mantiq gapni ham faqat yozuvdagisinigina tan olish kerakligini
taqozo etadi. Ammo buning mumkin emasligi tabiiy.
Og‘zaki nutqning bir yo‘nalishliligi, yozma (harflar yoki
magnit tasmasida) nutq (matn)ning ko‘p yo‘nalishliligi, og‘zaki
nutqning “qaytishsizligi”, yozma nutqning esa “qaytishliligi”, ya’ni
uning istalgan bo‘lagiga har qachon qaytish mumkinligi haqidagi
da’vo-dalil ham asosli emas. Chunki bu “qaytish” tushunchasi faqat
vizual-amaliy mohiyatga ega, nutqiy asar (matn)ning mohiyatiga aslo
daxldor emas. Agar faqat yozma nutqdagina oldingi qismlarga qaytish
mumkin-u og‘zaki nutqiy yaxlitlikda uning oldingi qismlariga
qaytishning imkoni bo‘lmasa, unda hech qanday og‘zaki nutqni
tushunish, demakki, og‘zaki nutqiy kommunikatsiya mutlaqo mumkin
bo‘lmasdi. Chunki so‘zlovchi
muayyan yaxlit bir fikr, mavzuni
og‘zaki bayon qilar ekan, ayni bayon jarayonining har bir onida uning
o‘zi ham, xuddi shuningdek, tinglovchi ham mazkur nutqning oldingi
istalgan parchasiga qayta oladi, nafaqat qayta oladi, balki oldingi
qismlar ularning xotirasida turadi. Agar shunday bo‘lmasa, ya’ni nutq
butunicha ham so‘zlovchining, ham tinglovchining xotirasida turmasa,
nutqni tuzish ham, uni mazmunan anglash ham imkonsiz bo‘ladi.
Tabiiyki, so‘zlovchi ayni talaffuz jarayonidagina o‘z
nutqiga hokim
bo‘lsa, tinglovchi nutqning ayni eshitib turgan onidagi parchasinigina
tushunsa, nutqning oldingi qismlari ularning har ikkichining ham
“esidan chiqib qolaversa”, ular bir-birlarini tushunish imkoniyatidan
tamomila mahrum bo‘lib qolaveradi. To‘g‘ri, og‘zaki nutqning
so‘zlangan paytidagina mavjud ekanligini, yozma nutqning esa zamon
nuqtayi nazaridan chegaralanmaganligini hech kim inkor etmaydi,
ammo bu og‘zaki nutqni eslash,
xotirada saqlash, umuman, uni yoki
uning muayyan parchalarini tiklash ilojsiz degani emas. Yaxlit og‘zaki
nutq faqat yozma shaklga olingandagina matn yuzaga keladi tarzidagi
hukm daryoda oqib turgan suv suv emas, balki bu “modda” faqat
shishaga solingandagina suv paydo bo‘ladi deganday bir gapdir.
Dunyoda biron-bir, kattadir-kichikdir, xalq yoki qavm yo‘qki,
uning necha asrlardan beri og‘zaki shaklda avloddan avlodga o‘tib
yashab kelayotgan rang-barang so‘z san’ati durdonalari bo‘lmasin.
Masalan, bir qo‘shiq yoki ertakni faqat qog‘ozga
yoki magnit
tasmasiga (yoki multimedia shakliga) tushirilganda matn, ammo
og‘zaki shaklida matn bo‘la olmaydi deyish matn tushunchasini til
doirasidan tashqariga chiqarib yuborishi tayin. Og‘zaki nutqiy asarni
muayyan vositalar (yozuv, magnit tasmasi, multimedia kabi)
yordamida qayd etish axborotning zamon va makonda saqlanishini
ta’minlash imkoniyatlaridir, lekin,
garchi yozma nutq muayyan
tayyorgarlik bilan amalga oshiriladi, shuning uchun u ravon va
ishlangan nutq deyilsa-da, buning til birliklarining tabiatiga bevosita
jiddiy o‘zgartirish kiritadigan ta’siri to‘g‘risida gapirib bo‘lmaydi.
Aytish lozimki, tayyorgarliksiz spontan og‘zaki nutq va
tayyorgarlik bilan ishlangan yozma nutq o‘rtasida
muayyan struktur-
uslubiy farqlar, o‘ziga xosliklarning mavjudligi tabiiy, ammo bu
o‘ziga xosliklar birining mahsulini matn emas, ikkinchisining
mahsulini esa matn deyishga hech bir asos bo‘lolmaydi.
Matnning semantik-struktur tuzilishini rus tilidagi og‘zaki va
yozma nutq misolida batafsil tadqiq etgan R.A.Karimova doktorlik
diisertatsiyasida
matn faqat grafik, yozma shakldagina emas, balki
og‘zaki shaklda ham namoyon bo‘ladigan nutqiy asar ekanligini,
bunda og‘zaki shakl genetik asos ekanligini alohida ta’kidlaydi va
tahlillardan kelib chiqqan holda “bir qarashda matn makonining
qarama-qarshi nuqtalarida joylashganday ko‘rinadigan og‘zaki
spontan matn va yozma matn (badiiy matn) umumiy xususiyat –
muayyan tuzilishga ega” degan nazariy xulosaga keladi.
48
Shubhasiz, og‘zaki nutq birlamchi,
yozma nutq esa
ikkilamchidir, shuning uchun ham yozma matn uchun og‘zaki
nutqning
“genetik asos” bo‘lishi aksiomadir. Bu o‘rinda
O.V.Dolgovaning quyidagi fikrlari diqqatga sazovor: “Inson nutqi –
bu eng avvalo tilning tovushli shaklidir... Filolog uchun tovushli
nutqni o‘rganish zarurligi haqidagi fikrning barqarorlashuvi og‘zaki
48
Dostları ilə paylaş: