Mavzu: ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
| E. A. Arkin
. Uning fikricha, bolaning kuchi uning о‘sish energiyasida namoyon bо‘ladi. Bola tanasining og‘irligi hayotining birinchi yilida uch barobar kо‘payadi, bо‘yga nisbatan etti oylik bola juda tez о‘sadi va sakqiz oylik bо‘lganda, bо‘yi ikki barobar ortadi, о‘ttiz oyga etganda tо‘rt marta ortadi. Bolalar har oyda 2 santimetr о‘sadi. Uning miya og‘irligi har kuni 1,5 grammdan kо‘payadi. Miyaning rivojlanishi sur’ati haqida gapirganda shuni e’tiborga olish kerakki, etti oylik bolaning miyasi 2 marta kо‘paysa, 2-3 Yoshga kelib, uning og‘irligi uch marta ortadi. Miyaning kattaligi deyarli 20 yil mobaynida ortib boradi, katta yarim sharlarning ustki «izlari» murakkablashib boradi.Bolalarning о‘sishidagi bu qadar ulkan jadallik vegetativ nerv tizimiga, bir qator ichki sekretsiya bezlari (bо‘qoq bezi va boshqalar)ga bog‘liq. Ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan maxsus garmonlar qonga о‘tib, organizmning о‘sishi va rivojlanishiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Gо‘daklarning bu qadar tez о‘sishi ushbu davrning о‘ziga xos tomonini ifodalaydi. Shuning uchun bu davrda bolaning о‘sishiga va rivojlanishiga ta’sir etadigan barcha narsalar yaxshi bо‘lishi, sifatli ovqat, sof havo, quYosh nuri etarli miqdorda bо‘lishi kerak. Bolaning nerv faoliyati ikki xil ta’sirda о‘z ifodasini topadi. Bularning birinchisiga sharsiz yoki tug‘ma reflekslar, ikkinchisiga esa shartli reflekslar kiradi. Sharsiz reflekslar bolaning tug‘ilish paytiga kelganda, ancha etilgan bо‘ladi, buning natijasida qon aylanish, nafas olish va ovqat hazm qilish singari eng zarur vegetativ funksiyalar amalga oshiriladi. Masalan, qorni ochgan chaqaloqning labiga bir narsa tegishi bilanoq, unda emishni bildiruvchi harakatlar paydo bо‘ladi, bu ovqatlanish refleksi, ya’ni sharsiz refleksdir. Yuqorida qayd qilinganidek, tug‘ilish davrida bosh miya katta yarim sharlari og‘irligi, hajmi va funksiyasi jihatidan rivojlangan darajada bо‘lmasa ham,bosh miya mavjud sharsiz reflekslar zaminida yangi tug‘ilgan bola bilan tashki muhit о‘rtasida eng zarur aloqalar о‘rnatish imkoniyatini beradigan elementar shartli reflekslar hosil qilishga qodirdir. Bola hayotining birinchi kunlaridan boshlab individual hayot kechirish jarayonida tashqi muhit bilan aloqa vujudga keladi. Bola hayotining ikkinchi oyida unda barcha sezgi organlariga xos shartli reflekslar hosil bо‘ladi. Lekin tadqiqotchilarning kо‘rsatishicha, bola hayotining bu davridagi reflekslar zaif ifodalangan va beqaror bо‘ladi. Bolaning о‘sishi va rivojlanishi jarayonida egallayotgan reaksiyalari barqaror bо‘la boradi, tez paydo bо‘la boradi va anchagina differensiyalashadi. Modomiki, bolada shartli reflekslar hayotining birinchi oylarida paydo bо‘lar ekan, bola tarbiyasini ham hayotining birinchi oylaridan boshlab tо‘g‘ri tashkil etish lozim. Bu esa bolaning rivojlanishi va xulq-atvorida salbiy xususiyatlar kelib chiqmasligining oldini oladi, bola taraqqiyotining normal bо‘lishini ta’minlaydi. Markaziy nerv tizimining ruhiy bо‘limlari rolining ortib borishini asosiy nerv jarayonlari — qо‘zg‘alish va tormozlanishning ifodalanishida aniqroq kо‘rish mumkin bо‘ladi. Odatda tormozlanish ikki turda: ichki va tashqi turga ajratiladi. Ichki tormozlanishning eng yorqin ifodasi uyqudir. Tormozlanishning tashqi ifodasi bolani tarbiyalash tufayligina hosil bо‘ladi. Buning uchun asosiy ozuqa (masalan, sut) bilan birga, bolaga yana boshqa qо‘shimcha (doimo sut ichiriladigan shishachani almashtirib qо‘yish) ham ta’sir etadi. Chaqaloq tug‘ilgandan boshlab uning atrofidagilari har tomonlama qо‘llab- quvvatlaydilar. Ular bola organizmini jismoniy parvarish bilan ta’minlaydilar, о‘rgatadilar, tarbiyalaydilar, insoniy psixologik va axloqiy jihatlarni о‘zlashtirishga, jamiyatda yashash sharoitlariga moslashuviga yordam beradilar. Bolani ota-onalar va kattalar tomonidan qо‘llab quvatlash, tug‘ilishidan boshlab, toki bola katta bо‘lib, mustaqil hayot tarzini kechira olguncha davom etadi. Chaqaloq tug‘ilgandayoq amalda qо‘llashga tayyor bо‘lgan sensor va harakat malaka instinktlariga ega bо‘ladi, bu uning olamga moslashib olib о‘z rivojlanishida tezgina о‘sib ketishga yordam beradi. Chaqaloqda tug‘ilganidan boshlab, masalan, kо‘pgina murakkkab harakatlar, asosan organizmni etilish jarayonida genetik berilgan dastur asosida, Shuningdek, reflektor, ya’ni bu harakatlar dasturi kaliti sifatida kodlangan о‘ziga xos ichki va tashqi rag‘batlar ta’sirida hayotining birinchi soatlaridan keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi. Gо‘daklik davri inson hayotidagi organik ehtiyojlarni (kislorodga, ovqatga, issiq yoki sovuqqa) qondirishga nisbatan yо‘naltirilgan xatti- harakatlarning tug‘ma, instinktiv shakllari sof holda kuzatiladigan yagona davr hisoblanadi. Insonga xos bо‘lgan xatti-harakatlarni va yangi tajribalarni egallash uchun beqiyos imkoniyatlarning borligi gо‘dak Yoshidagi bolalarning asosiy xususiyatlaridandir. Organik ehtiyojlarning etarli darajada qondirib borilishi, tо‘g‘ri tashkil etilgan kun tartibi, rejim va tо‘g‘ri tarbiya natijasida bola psixik rivojlanishi uchun asos bо‘ladigan taassurotlarga ega bо‘lishiga, harakatga, muloqotga, nisbatan yangi turdagi ehtiyojlar turkumi yuzaga kelishiga sabab bо‘ladi. Bola tug‘ilishining birinchi haftasidanoq, uning kо‘rish va eshitish sezgilari jadal sur’atda rivojlanadi. Tug‘ruqxonalarda bolalar hayotlarini birinchi kunidayoq kunduzgi yorug‘lik tushib turgan deraza tarafiga yuzi bilan instinktiv buriladi. О‘tkazilgan tadqiqotlardan aniqlandiki, tug‘ilganiga bir yarim sutka bо‘lgan bola miyasida kо‘ruv organiga rangli qо‘zg‘atuvchilar ta’siriga javob potensiallarini kо‘rish mumkin. Bu vaqtga kelib miyada shartli reflekslar shakllanishi yuzaga keladi. Hid bilish eng muhim sezgi organi sifatida u tug‘ilgandan keyin darhol ishlay boshlaydi. Shunday о‘ziga xoslikka oddiy kо‘rish, harakat va eshitish ham ega. Bola hayotining boshlang‘ich ikki oyida og‘zini chetiga qandaydir predmet bilan teginganda, bunga javoban reflektor о‘girilish qobiliyatini namoyon etadi, barmoqlari ustiga tegilsa, ularni qattiq siqib oladi, qо‘llari, oyoqlari, boshi bilan umumiy koordinatlashmagan harakatlarni amalga oshiradi. Unda yana harakatlanayotgan obyektlarni kо‘zi bilan kuzatish, ular tomoniga boshini о‘girish qobiliyati ham mavjud. Chaqaloq narsalarning mazasini ajrata oladi. U boshqa narsalar mazasiga qaraganda shirin suyuqlikni xush kо‘radi va hatto shirinlik darajasini aniqlay oladi. Chaqaloq hidlarni sezadi, ularga boshini burish, yurak urishi va nafas olishi chastotasini о‘zgarishi bilan javob beradi. Yana bola organizmiga о‘zini saqlash va rivojlanishiga yordam beruvchi jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aytib о‘tish joizdir. Ular ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, tana harorati, moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolarni boshqarish bilan bog‘liq. Shubhasiz, sо‘rish, himoyaviy, mо‘ljal oluvchi, ushlab oluvchi, tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, bularni barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq kо‘rinadi. О‘tkir yorug‘likdan bola «bevosita» ta’sirlanadi, ya’ni о‘tkir yorug‘likka qaray olmay, undan kо‘zini yumadi. Predmetlarni kо‘z bilan idrok qila olmaydi, chunki ularda kо‘rish mexanizmi hali о‘sib etmagan bо‘ladi, bu mexanizmlar kattaroq Yoshda paydo bо‘ladi. Etti - tо‘qqiz kunlik bola ba’zan sekin harakatlanayotgan predmetga qarab qoladi, lekin uzoq vaqt qarolmaydi. Kо‘zini bir nuqtaga qaratish psixik taraqqiyotda muhim rol о‘ynaydi. Bola ikki-uch oylik bо‘lganda, yaqinidagi predmetlarni ikki kо‘zi bilan kuzata oladi, unda asosiy rang va shakllarni farq qila olish qobiliyati paydo bо‘ladi. Olti oyligida u ranglarga nisbatan о‘z munosabatini ham bildira boshlaydi, yoqqan rangiga intilsa, yoqmaganini itaradi, undan yuzini о‘giradi. Yangi tug‘ilgan bolaning eshitishi zaifroq bо‘ladi, shunga kо‘ra u hali о‘zi eshitib, odatlanib qolmagan juda kuchli qо‘zg‘ovchilarga javob beradi, lekin ovozning qaysi tomondan kelayotganligini ajrata olmaydi. Bola ikkinchi oyining oxirlariga borgandagina eshitayotgan tovushiga e’tibor bera boshlaydi, tovushning qayerdan kelayotganini qidirib, u yoq bu yoqqa qaraydi. Tovush manbaini topishni о‘rgangan uch oylik bola gapirayotgan kishini о‘z kо‘zlari bilan tez topib oladi, о‘sha tomonga qarab, gapiruvchiga о‘z munosabatini ifodalaydi. Ana shu vaqtdan boshlab, uning tevarak-atrofiga bо‘lgan munosabati ancha kengaya boradi. Bolaning tobora diqqat bilan eshita va kо‘ra borishi uning umumiy taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga egadir. Lekin kо‘rish, eshitish va boshqa analizatorlar faqat bolaning tevarak-atrof bilan о‘zaro munosabatida bо‘lishi natijasida takomillashadi. Bolaning о‘z kо‘zi bilan kо‘ra olishi ma’lum hayot tajribasi natijasidir. Bolaning eshitish orqali idrok etishi ham oldindan tovushlarni ajratishga va ularni sintez qilishga о‘rganib boradi. Bolaning eshitib bilib olishi shartli bog‘lanishlarning sifatiga bog‘liqdir. Yangi tug‘ilgan bolada diqqat qilish qobiliyati bо‘lmaydi. Unda turli qо‘zg‘ovchilar ta’sirida asta-sekin ixtiyorsiz diqqat rivojlanib boradi. Bolaning tasavvur doirasi qancha kisqa bо‘lsa, uning о‘zi uchun tanish va yangi bо‘lgan predmetga nisbatan diqqati shuncha intensiv va davomli bо‘ladi. Diqqatning psixik ta’siri ma’lum, u sezgi kompleksini idrokka aylantirib, psixik jarayonlarning о‘tishini kuchaytiradi va tasavvurlarning xotirada mustahkam saqlanishiga yordam beradi. Bola organizmiga о‘zini saqlash va rivojlanishiga yordam beruvchi jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda berilishini alohida aytib о‘tish joizdir. Ular ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, tana harorati, moddalar almashinuvi jarayonlari va hokazolarni boshqarish bilan bog‘liq. Shubhasiz, sо‘rish, himoyaviy, mо‘ljal oluvchi, ushlab oluvchi, tayanch harakati va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, bularni barchasi bola hayotining ikkinchi oyida aniq kо‘rinadi. Tug‘ilganidan boshlab bolaning nafaqat sezgi organlari ishlashga tayyorligi ma’lum bо‘lmay, balki bosh miyasi ham faol ishlay boshlaydi. Onalar chaqaloqning faqatgina psixika va xulqning tug‘ma shakllarinigina bilmasdan, balki organizmni tabiiy rivojlanish jarayonini ham bilishi kerak. Hayotining Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|