Shu sababli asosiy harakatlar (yurish, yugurish, predmetlarga tirmashib chiqish)
bilan birgalikda, qо‘l harakatlariiing ham tо‘g‘ri va о‘z vaqtida rivojlanishi haqida
g‘amxо‘rlik qilish zarurdir. Bolaning harakatlarini asosan uning kundalik faoliyati
jarayonida о‘stirib borishga e’tibor berish kerak. Masalan, mustaqil ravishda
yuvinish, kiyinish, ovqatlanish, gigiyenik mashqlar, о‘yin va boshqalar.
Hap xil harakatlarni bajarish va predmetlar bilan harakat qilish tevarak-
atrofdagi olamni bilishga olib keladi. Bola predmetlarning fazodagi о‘rni, joylanishi,
sifati, hajmi, shakli va holatlari bilan tanishadi. Bularning hammasi sezgi
organlarining о‘sishiga ijobiy ta’sir etadi. Bir Yoshlik
bola nisbatan yaxshi
rivojlangan sezgirlikka egadir. Bola bog‘cha davrining boshlanishida ba’zi
tovushlarni, о‘ziga yaqin kishilarning ovoz tempini aniq ajrata oladi, ba’zi bir
narsalarning ta’mi va hidini farq qiladi, ranglarni taniy boshlaydi. Bu Yosh davrida
kо‘rish va eshitish analizatorlarining rivojlanishi ayniqsa yuksak darajaga etadi. Bo-
la asosiy ranglarni bir-biridan farq qiladi. Lekin bolaga ranglarning nomini aytishga
qaraganda, ularni bir-biridan ajratish osonroqdir. Bolalar ranglarni bilsalar ham, bu
sohadagi о‘z bilimlaridan etarli darajada yaxshi foydalana olmaydilar. Bolalar qizil
rangni osonlik bilan ajrata oladilar-u, binafsha rangni ajratishda kо‘pincha
yanglishadilar. Kо‘pincha bolalar har bir rangning tusini, tovlanishini yaxshi ajrata
olmaydilar.
Bu Yoshdagi bolalar uchun idrok qilinayotgan predmet obrazlarining bir-biriga
о‘xshashib ketishi xarakterlidir. Masalan, ular olmani biladilar, olma bolaga bir
butunligicha tanish, lekin bola
olmaning rangini ham, shaklini ham alohida holda
ajrata olmaydi. Predmetni har tomonlama kо‘ra bilish, ya’ni uni qismlarga ajratish,
belgi va turlariga qarab farqlash — uni analiz qilish demakdir. Bu esa bolaga
butunlikni tushunish imkonini beradi. Shu sababli, bolalarni yangi predmetlar bilan
tanishtirganda, ularni bir-biridan ajratib turadigan shakli, rangi va qismlariga e’tibor
berish lozim. Mana shunday tarbiyaviy ta’sir natijasida bolalarning predmetlar
haqidagi tasavvurlari о‘sadi.
Bola bir yarim Yoshga borganda, о‘zlari tez-tez
uchratib turgan predmetlarni, ularning rangi, hajmi, shaklining о‘zgarishidan qat’iy
nazar, xatosiz tanib oladilar. Bola ikki Yoshga tо‘lay deganda, tanish kuy va
tovushlarni bilib oladi. Borliqni bilish jarayonida bola о‘z hayotida va tevarak-
atrofidagi kishilar turmushida о‘rnatilgan tartibni tushuna boshlaydi. Bu olamni
bilishning eng muhim tomoni bо‘lgan zamon - vaqtni bilib olishi uchun asos bо‘ladi.
Bolaning organizmi ma’lum tartibga kо‘nika boshlaydi, bu vaqt bilan tanishishdagi
dastlabki qadamdir. Keyinchalik bolalar tabiat hodisalari va odamlarning kundalik
hayoti singari tushunchalarni anglay boshlaydilar. Albatta, buning uchun kattalar
bolalarning e’tiborini hayotning muhim belgilariga qaratishi lozim. Bolaning har bir
sezgan va idrok etgan narsalari о‘ziga xos sezgilar bilan mustahkamlanishi kerak.
Sо‘z bolaning kо‘rayotgan predmetlarini tushunib olishini osonlashtiradi, predmetni
sо‘z yordamida bilib olish kо‘z va quloq ishini kuchaytiradi.
Bolaning aqliy jihatdan о‘sishida makon va zamon
haqidagi tushunchalarni
anglashga yordam beradigan sо‘zlarni о‘zlashtirib olishi muhimdir. Predmetlar
о‘rtasida mavjud bо‘lgan har xil fazoviy belgilarning (masalan, katta oraliq, tor
oraliq) va turli fazoviy munosabatlarning nomlarini (о‘ngda, chapda, orqada, bir
qatorda) bilib olish natijasida bolalar predmetlar о‘rtasidagi bu munosabatlarni
ajratib olishga о‘rganadilar. Shu tariqa, nutq
predmetlarning belgilarini
differensiyalash va umumiylashtirish vositasi bо‘lib xizmat qiladi. Lekin, shu bilan
bir qatorda, sо‘z birinchi signal sistemasi bilan bevosita bog‘lanmog‘i lozim. Ikki-
uch yashar bolalardagi idrok о‘zining etarli darajada о‘smaganligi va beqarorligi
bilan ajralib turadi hamda bir kuzatish obyektidan ikkinchi kuzatish obyektiga tez-
tez kо‘chib turishi bilan xarakterlanadi. Yaltiroq, chiroyli, kо‘zga tez tashlanadigan
predmetlar bola diqqatini о‘ziga jalb qiladi. Bog‘chagacha bо‘lgan Yosh davridagi
bolalar idroklarini qо‘yilgan vazifa asosida tashkil eta olmaydilar, ulardagi bu xil
idrok juda qisqa muddatli bо‘ladi. О‘zlaridan uzoqda turgan predmetlarni idrok
qilishda ayniqsa kо‘p xato qiladila. Bolada idrok asta-sekin mustaqillashib, ma’lum
maqsadga tayangan bо‘ladi, kuzatuvchanlik rivojlana boradi. Bola о‘zini
qiziqtirayotgan narsaga uzoq vaqt qarab, uni kuzatishi, о‘sha predmet tо‘g‘risida
biror narsani sо‘rashi mumkin.
Lekin bola hali predmet va hodisalarni har tomonlama kuzatib, uning asosiy,
muhim tomonlarini ajratib, ayrim elementlarini о‘zaro bog‘lab olishning uddasidan
chiqa olmaydi. Bolada kuzatuvchanlikni о‘stirishda
sayr va ekskursiyalar muhim
ahamiyatga egadir. Bunda bolalar kattalarning rahbarligida tevarak-atrofdagi
predmet va hodisalarda о‘zlari uchun yangi bо‘lgan muhim va qiziqarli narsalarni
aniqlashga о‘rganadilar. Rasmlarga qarash, о‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish
idrokning о‘sishiga juda yaxshi ta’sir etadi.
Dostları ilə paylaş: