mavzu soat juftlik Rivojlanish va ta’lim psixologiyasi faninig mazmuni, maqsadi va bolaning rivojlanishi

Kognitiv jarayon nazariyalari
Kognitiv jarayon nazariyalari asosiy fikrlash jarayonlariga qaratilgan bo`lib, odamlarning ko'rgan va eshitganlarini qanday talqin qilishlari va eslashlari hamda bu jarayonlar bolalik va o'spirinlik davrida qanday o'zgarib borishi asosiy muammolardan ekanligi haqidadir.

• 
  Kognitiv jarayon nazariyasi - inson aqliy operatsiyalarining aniq tabiatiga yo'naltirilgan nazariy istiqbol
  

Kognitiv jarayon tadqiqotchilari bolalarning fikrlari va ishlarini batafsil tahlil qiladi. Masalan, tadqiqotchilar suratlarni skanerlayotgan bolalarning ko'z harakatlarini, turli xil matnlarni o'qish vaqtini va jumboqlarni to'ldirish strategiyasini o'rganib chiqdilar. Bunday tahlillarda bolalar qanday ma'lumot olishlari, ularning mazmunan rang-barangligi va undan faoliyatda qanday foydalanishlari to'g'risida aniq modellar mavjud.
Amerikalik psixolog Robert Sieglerning so'nggi tadqiqotlari kognitiv jarayon mohiyatini ochib berishga qaratilgan bo`lib, u birinchi navbatda matematikadan vazifalarni bajarishni o'rganayotganda bolalar ko'pincha o'z-o'zidan turli xil strategiyalardan foydalanishini aniqladi. Bolalar vaqtni aytib berish, matn terish va o'qish kabi boshqa vazifalarni bajarayotganlarida turli xil usullardan foydalanadilar.
Hozirgi vaqtda kognitiv jarayonlar nazariyasi o`z ahamiyati jihatidan kognitiv rivojlanish nazariyalaridan ustun turadi. Bu nazariya tadqiqotchilari bolalar tafakkurini batafsil tafsilotlari bilan tasvirlaydilar.
Kognitiv jarayon nazariyalari bolalarning diqqatini jalb qilish, ularning cheklangan xotira qobiliyatlaridan maksimal darajada foydalanish va ularning ayrim mavzulardagi noto'g'ri tushunchalariga qarshi kurashish usullarini taklif etadi.
Ijtimoiy-madaniy nazariyalar
Kognitiv rivojlanish bo'yicha mutaxassislar va kognitiv jarayon nazariyotchilari individual ravishda intellektual ko'nikmalar qanday rivojlanib borishiga to'liq e'tibor qaratdilar. Lekin bu nazariya vakillari insoniyatning ijtimoiy va madaniy muhitiga juda kam e`tibor berishdi. Ijtimoiy-madaniy nazariyalarning tadqiqot ob`yekti bevosita ijtimoiy tizimlar (masalan, oilalar, bog`chalar, maktablar va jamoat tashkilotlari) va madaniy tashkilotlar (masalan, bosma nashrlar, kutubxona, muzey va h.) hisoblanadi. Ushbu nazariyalar rivojlanishga bolalarning o'zlari tug'ilgan jamiyatning to'laqonli ishtirokchisiga aylanish jarayoni sifatida qaraydi.

• 
  Ijtimoiy-madaniy nazariya - boshqa odamlar bilan mazmunli topshiriqlarni bajarish jarayonida bolalar vositalarini, fikrlash jarayonlarini va aloqa tizimlarini o'rganishga qaratilgan nazariy nuqtai nazar.
  

Rus psixologi va o'qituvchisi Lev Vigotskiy (1896–1934) bolalarning ongini ijtimoiy sharoitlarda har kungi tajribalar qanday shakllantirishi haqidagi bilimlarimizni rivojlantirishga xizmat qildi. Vigotskiy ham bolalar, ham kattalar ta'limini o'rganib chiqib, odamlar kundalik madaniy tadbirlarda qatnashish va asta-sekin yuqori darajadagi javobgarlikni o'z zimmalariga olish orqali intellektual jihatdan o'sadi degan xulosaga keldi (Vygotskiy, 1962, 1978). Shuningdek, Vigotskiy matematikada turli matematik modellardan foydalanish, aqliy ko`rsatmalar kabilar kognitiv o'sishni qo'llab-quvvatlashiga ishongan. Turli madaniyatlar ta`sirida bolalar kundalik vazifalarni o`ziga xos uslublarda bajarganliklari sababli ularning fikrlari va xatti-harakatlari madaniy jihatdan o'ziga xos tarzda rivojlanadi.
So'nggi tadqiqotlar o'qituvchilar tomonidan yaxshi qabul qilindi, chunki u real sharoitlarda bolalarga e'tiborni qaratadi va o'qituvchilar bolalarning bilimlarini qo'llab-quvvatlashi mumkin bo'lgan qadamlar haqida maslahat beradi.
Har qanday nazariy yondashuvda bo'lgani kabi ijtimoiy-madaniy nazariyalar ham cheklovlarga ega. Ijtimoiy-madaniy nazariyotchilar bolalarning fikrlashini kognitiv jarayonlar haqidagi tadqiqotchilarga qaraganda kamroq aniqlik bilan ta'rifladilar. Ba'zi hollarda sotsial-madaniy nazariyotchilar bolalar oddiy mashg'ulotlarda qatnashish orqali muhim ko'nikmalarni o'rganadilar deb qabul qilishdi; aslida ba'zi bolalar shunchaki harakatlarni bajaradilar va vazifani bajarish uchun ozgina mas'uliyatni o'z zimmalariga oladilar.
Ijtimoiy-madaniy nazariyalar o'qituvchilar va boshqa kattalar uchun muhim dasturlarni taklif etadi. Asosiy tamoyil shundaki, bolalar kattalarning haqiqiy vazifalari bilan shug'ullanishlari orqali qimmatli ko'nikmalarni o'rganadilar. Bolalar o'zlarining yashash shart-sharotlaridan kelib chiqib, to'qish, ov qilish, hosil yetishtirish, chorva mollarini boqish, yosh bolalarga qarash, diniy marosimlarda ibodat qilish, tovar ayirboshlash, savdo-sotiq qilish, o'qish va yozishni o'rganadilar yoki boshqa ko'nikmalarning ba'zi bir kombinatsiyasini egallaydilar. Sinf xonasida kattalar bolalarga ilgari o'z imkoniyatlaridan tashqarida bo'lgan haqiqiy vazifalarni hal qilish imkoniyatlarini berishlari muhimdir.
Rasmda janubiy afrikalik qiz onasining don maydalashini diqqat bilan kuzatmoqda. Ijtimoiy-madaniy nazariyalar nuqtai nazaridan bolalar va o'spirinlar o'z jamiyatlarining muntazam, maqsadga muvofiq faoliyatida qatnashishdan ko'p narsalarni o'rganadilar.
Ijtimoiy-madaniy istiqbollar, shuningdek, bolalarning uydagi madaniy mashg'ulotlari maktabda o'qish va xatti-harakatlarini yaxshilashga ijobiy ta'sir qiladi. O'qituvchilar o'zlari mansub bo`lgan madaniyat doirasida o`quvchilarni oilaviy urf-odatlarning ba'zi jihatlari bilan o'rtoqlashishga taklif qilish va bolalarni sinf vazifalarida tez-tez tanlov qilishga undash (masalan, o'zlarini qiziqtirgan avtobiografiyalarni tanlash) kabi usullardan foydalanish yaxshi samara beradi.