Mədəniyyət və turizm Mündəricat

45 
 
sənətkarın bu ənənəni şifahi, yaxud yazılı şəkildə davam etdirməsindən, daha dürüst desək, şerlərini şifahi və ya 
yazı  yolu  ilə  yaradıb  yaymasından  asılı  olmayaraq,  onları  xalq  yaradıcılığı  ənənələrindən  qoparıb  yazılı 
ədəbiyyatın nümayəndələri sırasına keçirmək təbii ki, mümkün olmur. Aşıq yaradıcılığının bu meyarını təkcə 
orta əsr və yeni dövr sənətkarlarına deyil, eyni zamanda sovet dövrünün yetirməsi olan ən yeni dövr aşıqlarına 
da aid etmək gərəkdir. Qurbaninin, Abbas Tufarqanlının, Aşıq Ələsgərin şerləri bizə şifahi yolla gəlib çatmışdır, 
onların ifadə tərzi, deyim üslubunun gözəlliyi etnik düşüncə üçün o qədər doğma olmuşdur ki, milli yaddaş iki 
yüz-üç yüz ildən artıq zaman hüdudunda onları təzə-tər şəkildə qoruyub bu günə yetirə bilmişdir. Bu, çox az-az 
xalqların  yaradıcılığı  üçün  səciyyəvi  ola  biləcək  hadisədir.  Və  yaxud  bunun  tamam  əksinə  olan  başqa  bir 
hadisə...  Məlumdur  ki,  Molla  Cümənin  şerləri  bizə  əlyazma  şəklində  gəlib  çatmışdır.  Paşa  Əfəndiyev  onun 
yaradıcılığının mühüm bir qismini çap edə bilmişdir. Tədqiqatçının üzərində işlədiyi iki böyük əlyazma da hələ 
nəşrini gözləyir. Molla Cümə özünün dediyi kimi, nə şair, nə də el şairidir, təpədən dırnağa qədər aşıqdır. Bu 
XX  əsr  aşıq  yaradıcılığında  hələ  öyrənilməmiş  bir  hadisədir,  Azərbaycan  dilinin  intəhasız  imkanlarını  üzə 
çıxaran  fenomendir.  Onun  xələfləri  -  Şair  Vəli,  Çoban  Əfqan,  Aşıq  Hüseyn  Bozalqanlı,  Xəyyat  Mirzə,  Aşıq 
Əsəd, Aşıq Mirzə Bayramov, Aşıq Islam, Aşıq Qurban Sadıqov, Aşıq Bilal, Aşıq Bəylər, Aşıq Əhməd. Aşıq 
Şakir, Aşıq Cəlal, Aşıq Pənah, Aşıq Ağalar, Aşıq Şərbət, Aşıq Haşım və başqaları da aşıq şerində az və ya çox 
yazılı üslubu olan, qoşma, gəraylı yazıb sənəti zinətləndirən sənətkarlardır. Onların heç birini aşıq sənətindən 
qoparıb el şairi, yaxud şair kimi cəmiyyətə təqdim etmək mümkün deyildir. Çünki bu sənətkarların hər birinin 
adının  arxasında  qüdrətli  ifaçılıq  məktəbi  dayandığı  kimi,  hər  birinin  də  özünə  məxsus  repertuarı,  üslubu  və 
yaradıcılıq ənənəsi vardır. Bu ustad aşıqların ənənələri dünən olduğu kimi, bu gün də yaşayır, sabah da ən azı 
yaddaşda yaşayacaqdır. 
Demək, aşıq yaradıcılığı şifahi və müəlliflik üslubuna söykənməsindən asılı olmayaraq, cəmiyyətin diqqət 
mərkəzində  durmuş,  daim  dövrün  və  zamanın  ən  ümdə  problemlərini  əks  etdirmişdir.  Ona  görə  də  aşıq 
yaradıcılığı  ağız  ədəbiyyatının  ayrıca  bir  sahəsi  kimi  öyrənilməlidir.  Çünki  o,  folklorun  bütün başqa  sahələri 
içərisində  öz  fərdi  xüsusiyyətləri  ilə  seçilməkdədir.  Onların  bir  qismi,  klassik  ənənələrə  bağlıdırsa,  başqa  bir 
qismi onun özündə gedən proseslərlə əlaqədardır. Əgər XII-XVI əsrlərdə aşıq sənəti öz sələfi ozan ənənələrini 
qoruyub  saxlamaq,  modernləşdirmək  funksiyalarında  çıxış  edirdisə,  XVII-XVIII  əsrlərdə  bu  funksiyalar 
bütövlükdə  öz  fəaliyyətini  dayandırır.  Aşıq  poeziyasının  intibah  modeli  yaranır,  onun  fəaliyyət  funksiyaları 
milli mədəniyyətin yeni tarixi nailiyyətini - intibahmı doğurur. Azərbaycan intibahının yüksəlişində fövqəladə 
əhəmiyyəti olan, cahanşümul nailiyyətlərə gətirib çıxaran bu hadisə indiyədək nə etik-estetik, nə sosial-mədəni, 
ədəbi-poetik, nə də ictimai-fəlsəfi baxımdan araşdırılmışdır. 
Ötən  əsrin  30-cu  illərinin  ikinci  yarısından  milli  düşüncədə  aşığın  deformasiya  prosesi  başladı.  Onun 
bütün yaradıcılıq intellekti milli mənin təhrifinə istiqamətləndirildi. Aşıq sənətinə milli düşüncədə yad meyllər, 
ölçülər, gəliblər daxil edildi, onun baxış və təsir trayektoriyası təhrif olundu. Məqsəd aşıq yaradıcılığının formal 
zahiri əlamətlərini saxlamaqla, onun məzmununu qondarma sosialist həyatının təbliğinə istiqamətləndirmək idi. 
Bunun üçün əl atılan bütün zorakılıqlar, repressiyalar  əslində nəticəsiz qalmadı. Aşıq ifaçılıq institutu öz soy 
kökündən sızıb gələn türkçülük, islamçılıq, bərabərlik və azadlıq dəyərlərini kütlələrin şüuruna ötürmək, milli 
Məni  formalaşdırmaq  imkanlarmı  dayandırdı,  sosialist  həyatının  bir  sıra  gözə  dəyən  ilkin  nailiyyətlərinin 
tərənnümü  mövqeyinə  keçdi.  Lakin  milli  məni,  milli  düşüncəni  inkar  eləmədi,  özünü soykökünə,  əcdad 
düşüncəsinə  qarşı  qoymadı,  tarixən  əldə  edilmiş  nailiyyətlərdən,  ənənələrdən  uzaqlaşmadı,  sadəcə  olaraq 
repertuarını sovet dövrünün tələblərinə uyğunlaşdırmalı oldu. 
Ötən əsrin 20-80-cı illəri ərzində aşıqlara bir sıra istiqamətlər verildi, onun yönümünün dəyişdirilməsinə 
təşəbbüslər  göstərildi.  Ancaq  aşıq  yaradıcılığı  düşdüyü bataqlıqda  «zərərsiz  bir  düşüncəyə»  çevrildi,  burada 
özünü  bütün  yalançı  meyl  və  təsirlərdən  qoruya  bildi.  Bütövlükdə  sənətin  düşdüyü  bu  vəziyyət  aşıq 
məktəblərinə də  təsirini  göstərdi.  Onlarda  bir  süqut  aydın  nəzərə  çarpdı.  Bu  dövrdə  istər  Anadolu, istərsə  də 
Təbriz aşıq məktəblərində də ictimai-siyasi şəraitlə bağlı uzun sürən durğunluq yarandı və o, aşıq məktəblərində 
XX  əsrin  90-cı  illərinin  əvvəllərinə  qədər  davam  etdi.  Yetmiş  illik  deformasiya  dövrü kimi  yadda  qaldı.  Bu 
mərhələdə aşıq yaradıcılığı bir çox  dəyərlərini, xüsusiyyətlərini itirib yenilərini qazandı, ümumilikdə isə xalq 
arasında kütləviliyini qoruyub saxladı. 
XX əsrin 90-cı illərindən deformasiya mərhələsinin başa çatması ilə aşıq yaradıcılığında yenidən güclü 
bir  özünəqayıdış  yarandı.  Ayrı-ayrı  aşıq  məktəblərində  bir-birindən  fərqli  xüsusiyyətlər  özünü daha  güclü 
şəkildə göstərməyə başladı. Onlar isə aşağıdakı şəkildə diqqəti cəlb etdi. 
Birinci xüsusiyyət - ayrı-ayrı aşıq məktəblərində klassik ifa tərzi bərpa olunmağa başladı. Hər bir aşıq 
məktəbi  öz  ilkin,  özünəməxsus  ifa  tərzini,  aşığı  müşahidə  edən  musiqiçi  dəstəsini,  aşıq  məktəbinin  milli 
repertuarını bərpa etməyə başladı. Məsələn, Şirvan məktəbində aşığı müşahidə edən dəstə - balabançı, nağara 
(qoşa  nağara)  və  ney  üçlüyündən  ibarət  idisə,  Göyçə-Gəncəbasar  aşıqları  tək  -  fərdi  ifaçılığa  üstünlük 
verirdilərsə, bu klassik ənənələr yenidən bərpa edilməyə başladı. Yaxud Şirvan aşığının repertuarında nağılçılıq 
müəyyən  dərəcədə,  bəzən  də  üstələyici  yer  tuturdusa,  o  da  ifada  öz  yerini  bərpa  elədi.  Tovuz  aşıları  isə 
repertuarını ancaq aşıq şeri və dastan nümunələri ilə yükləyirdisə həmən ənənəyə də qayıdış özünü göstərdi. 

---