Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
214 min ha şorlaşmış torpaq sahəsindən 62 min ha - da yuma apa- rılmalıdır. Mövcud suvarılan torpaqların 600 min ha - da muxtəlif intensivliyə malik drenaj tikilmişdir. Kollektor-drenaj şəbəkəli suvarılan torpaqlar Muğan – Salyan düzənliyində 211 min ha, Şirvan düzənliyində 149 min ha, Mil-Qarabaq düzənliyində 174 min ha təşkil edir. Yumaya ehtiyacı olan suvarılan şorlaşmış torpaqlar əsasən drenləşdirilmişdir. Göründüyü kimi, çəltiyin əkilməsilə torpaqda duzsuzlaş- manın surətləndirilməsinə şərait yaranır. Çəltik əkinini meliorativ tədbir kimi qəbul etməklə, onun becərilməsini iki istiqamətdə aparmaq mümkün hesab edilir: 1) mühəndis sistemli çəltik əkininin tətbiqi; 2)şorlaşmış torpaqlarda meliorativ tədbir kimi çəltik əki- ninin tətbiqi. Hər iki halda 1-2 il müddət üçün muvəqqəti yuma şəbəkəsi qurulur və həmin şəbəkə torpağın duzlardan təmizlənməsinə xidmət edir. Təşkilat-təsərrüfat xüsusiyyətli çəltikbecərmə işləri- nin bu istiqamətdə həll edilməsi şoranlaşmaya qarşı mübarizə tədbirlərinin güçləndirilməsi yolunda real addım sayılmaqla, tor- paqların yuyulmasına təminat verir. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və Meliorasiya İnstitutu Elm-İstehsalat Birliyi 1959-cu ildən başlayaraq, respub- likanın bir çox rayonlarında (Ucar, Yevlax, Biləsuvar, Salyan, Saatlı, Sabirabad və s.) şorlaşmış torpaqların yararlı hala salın- masında çəltik əkinindən istifadə etmişdir. İnstitutun əməkdaşları aparılmış təcrübə-istehsalat işlərinin nəticələri əsasında şorlaşmış torpaqların meliorasiyasında çəltik əkininin tətbiqi üzrə tövsiyələr hazırlamış və müvafiq nazirliklərə göndərmişlər. Muşahidələr göstərir ki, ağır mexaniki tərkibə malik, süzülmə qabiliyyəti çox zəif olan Şirvan düzənliyinin şorlaşmış torpaqlarında bir sıra təsərrüfatlar bütün illərdə çəltik əkini ilə, qismən də olsa, məşğul olmuşlar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu təsərrüfatlarda çəltik əkini ibtidai üsulla aparılmışdır. Əkin sahəsinin hidrogeoloji və torpaq-meliorativ şəraiti nəzərə alınma- 215 mış, mövcud mühəndisi qurğulardan səmərəli istifadə edilməmiş- dir. Hətta tövsiyələrə zidd olaraq, drenaj olmayan sahələrdə də çəltik becərilmişdir. Drenləşmiş şoran torpaqlarda aparılan meliorativ tədbirlərin çəltik əkini ilə əlaqələndirilməsi torpaqlarda duzsuzlaşma prose- sini sürətləndirir və torpaqların zərərli duzlardan tam azad olma- sını təmin etməklə, onların meliorativ mənimsənilmə dövrünü qısaldır. Torpaq islahatlarının aparıldığı şəraitdə respublikanın bir sıra aran rayonlarında çəltik əkininə yenidən başlanılmışdır. Çəltik əkilməsinin hazırkı dövründə iki cəhət prinsipial ələmiyyətə ma- likdir: 1. Çəltik əkini drenajsız sahədə aparıldıqda ətraf ərazinin meliorativ vəziyyətinin pisləşməsinə, əsasən torpağın şorlaşma- sına səbəb olur. Bu fikir, nəinki respublikada, həmçinin yaxın və uzaq xariçi ölkələrdə aparılmış çoxsaylı tədqiqat işləri ilə təsdiq edilmişdir; 2. Drenləşdirilmiş sahələrdə çəltiyin suvarma texnikası və texnologiyası, rejimi mükəmməl olmadığından suvarma suyun- dan səmərəsiz istifadə olunur, onun əsas hissəsi kollektor-drenaj şəbəkəsinə axıdılır, sonuncunun iş rejimi pozulur və nəticə etibarı ilə yenə də torpaqların meliorativ vəziyyətinin pisləşməsinə gəti- rib çıxarır. Uzun illər aparılmış təçrübələr nəticəsində Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və Meliorasiya İnstitutu Elm-İsteh- salat Birliyində çəltik əkilməsinin mütərəqqi və ehtiyatlara qənaət olunan texnologiyası hazırlanmışdır. Bu texnologiya tətbiq olunarkən çəltik ləkində suyun hərarətini tənzimləmək və qə- ləviliyin artmasının qarşısını almaq üçün əlverişsiz olan səthi axın drenaj axınının hesabına ləğv edilir. Bu, sudan qənaətlə və sə- mərəli istifadə edilməsinə, səpinin və biçinin mexanikləşdiril- məsinə, torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, məhsuldarlığın 5-10 % artırılmasına, kollektor-drenaj şəbəkəsinin normal istismarına və s. təminat verir. 216 Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, respublikada çəltik əkininin aparılması drenajsız şəraitdə (xüsusi ilə Kür-Araz düzənliyində) qəti qadağan edilməlidir. Dre- naj olan sahələrdə isə çəltik əkininin tövsiyə olunan yeni texno- logiya ilə aparılması vacib hesab edilir. Respublikanın Cənubi-Muğan, Şirvan və Mil-Qarabaq dü- zənliklərində yeni yaradılmış fermer təsərrüfatları öz daxili su ehtiyatları hesabına çəltik əkininə başlamışlar. Çəltik əkini verilən tövsiyələr əsasında aparılarsa, həm tə- sərrüfatın iqtisadi səmərəliliyi yüksələr, həm də suvarılan şor- laşmış torpaqlar tezliklə yararlı hala düşərək, mövcud əkin döv- riyyəsinə daxil olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, zəif susızma və duzvermə qabi- liyyətli ağır mexaniki tərkibli torpaqlarda yumanın aparılması uzun vaxt tələb edir, ağır zəhmətlə başa gəlir, torpaqların duzsuz- laşma prosesinin özü isə olduqca ləng gedir. Təklif olunan texnologiya isə ehtiyatlara qənaət etməklə həyata keçirilir. Çəltik əkininin beçərilməsində suvarma və kollektor-drenaj şəbəkələ- rində heç bir dəyişiklik tələb olunmur və onların normal istis- marına heç bir ziyan olmur. Meliorasiyanın müasir elmi səviyyəsində və texnikanın mövcud şəraitində duzların torpaqdan təmizlənməsinin ən sə- mərəli üsul su ilə yumadır. Şorlaşmış torpaqların su ilə yu- yulması yaxşı və fasiləsiz işləyən drenaj şəraitində xüsusi me- liorativ tədbirlərlə həyata keçirilir. Şorlaşmış torpaqların su ilə yuyulub duzlardan təmizlənməsi mürəkkəb prosesdir. İlkin yuma suyu torpaqda müxtəlif formada kristalllaş- mış, suda tez həll olan duzları həll edir. Sonra diffuziya - osmotik cərəyanlarla torpağın struktur aqreqatlarının kapillyarlarından, sorbləşmiş su pərdələrindən duz məhlullarını sıxışdırıb çıxarır, onları torpağın bitki kökü yerləşən qatından daha dərin qatları- na aparır. Torpaqda olan natriumun sulfatları və karbonatları suda həllolma qabiliyyətinə görə natrium- və kalsium xlorid- lərdən və maqnezium-sulfatdan geri qalır. Yumanın sonrakı mər- Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|