Mелиораtив щидроэеолоэийанын
Yüklə 6,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
211 Yuma, bir qayda olaraq, muvəqqəti arxların başlanğıcında yerləşmiş ləklərin su ilə doldurulması ilə başlayıb, yuxarıdan aşağıya doğru olan istiqamətdə davam etdirilir. Yuma norması verildikdən sonra sahədən sipərlər, suvarıcı borular, ləklərə suvericilər və s. avadanlıq aradan götürülür və gələn yuma möv- sümündə istifadə etmək üçün saxlanılır. Arat aqrotexniki tədbir olaraq, torpaqda səpinqabağı nəm- liyin yaradılması, həşəratlara qarşı mubarizə və s. məqsədlərlə aparılmaqla bərabər, həm də şorlaşmış torpaqlarda duzların mü- əyyən dərəcədə yuyulmasını da təmin etməlidir. Ayrı-ayrı təsər- rüfatlarda aratın norması, tətbiqinin vaxtı və davametmə müddəti, onun aparılma texnologiyası, torpağın şorlaşma dərəcəsinin də- yişməsi haqqında məlumatlar qabaqcadan müəyyənləşdirilməli- dir. Adətən aratın aparılma norması 1200-1800 m 3 /ha arasında qəbul edilir. Şorlaşmış torpaqların mənimsənilməsi probleminin həlli zamanı iki məsələnin araşdırılması vacibdir: a) torpağın hesabi qatında bitki üçün zərərli olan duzların artıq miqdarının kənar edilməsi məqsədi ilə yuma normasının təyin edilməsi; b) istismar dövründə torpaqların təkrar şorlaşmasının qarşısını alan tədbir- lərin işlənilməsi üçün duzların miqdarının dəyişmə istiqamətinin müəyyən edilməsi. İstismar dövründə arid zona üçün torpaqların təkrar şor- laşmasına qarşı mubarizə məsələsi kifayət dərəcədə işlənib hazırlanmış kompleks aqromeliorativ və hidrotexniki tədbirlər sistemini əhatə edir. Bununla belə, istismar dövründə torpaqda əlverişli meliorativ fonun yaradılması və saxlanılması bu təd- birlərin hər bir konkret şəraitə uyğun olaraq dəqiqləşdirilməsini tələb edir. Bu da oz növbəsində istismar dövründə torpağın su-duz rejiminin tənzimlənməsi ilə əldə edilir. Torpağın su-duz rejiminin tənzimlənməsi ilə muxtəlif dövrlərdə məşğul olmuş alimlər V.A. Kovda (I960), V.A. Baron (1967), V.M. Leqostayev (1967), V.R. Volobuyev (1975), N.Q. Minaşina (1978), D.M. Kats (1975), S.F. Averyanov (1978) və başqaları belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, 212 şorlaşmış və duzlardan təmizlənmiş torpaqlardan drenaj fonunda muvəffəqiyyətlə istifadə olunması üçün rayonun hidrogeoloji- meliorativ şəraitini nəzərə almaqla, yuma təsirli vegetasiya su- varmaları tətbiq etmək lazımdır. Müəlliflər tərəfindən təklif olunan yuma təsirli vegetasiya suvarma rejimləri müxtəlifdir və tədqiqat rayonunun təbii-təsər- rüfat şəraitindən asılıdır. Daşkənd konfransının (1965-ci il) qərarlarında torpaqların şorlaşmasına qarşı mübarizədə təklif olunan yuma təsirli vege- tasiya suvarmaları kimi, adi suvarma normasının 10-30% artıq götürülməsi nəzərdə tutulmuşdur. Mənimsəmə dövründə təkrar şorlaşma təhlükəsinin aradan qaldırılması üçün hər bir konkret təbii şəraitdə tətbiq ediləcək yuma təsirli vegetasiya suvarmalarının vaxtı və normaları əsaslan- dırılmalıdır. Bu məqsədlə, respublikanın tədqiqatçıları tərəfindən əvvəllər İmişli rayonu ərazisində tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin tədqiqatlar aşaqıdakı kimi qurulmuşdur: mənimsəniləcək ərazidə yuma aparılmışdır. Mənimsəmənin əvvəlində torpağın ilkin şor- laşması buraxıla bilən həddə yaxın olmuşdur. Ərazidə drenaj tikilmişdir və suvarma elə aparılmışdır ki, torpaqda nəmlik bütün illərdə optimal hədlərdə dəyişir. Bu halda həmin ərazidə su rejiminin qərarlaşmış, başqa sözlə hər il eyni həcmdə təkrarlanan olduğunu qəbul etmək olar. Belə bir su rejimi fonunda torpaq və qrunt suları arasında olan nəmlik mübadiləsinin qiymətindən və istiqamətindən asılı olaraq torpaqda daim artmaqda olan duzsuz- laşma və ya təkrar şorlaşma baş verə bilər. Bu proseslərdən han- sının getməsini müəyyənləşdirmək üçün S son /S baş . nisbətindən istifadə olunmuşdur; burada: S baş. - vegetasiya dövrünün əvvə- lində hesabi qatdakı duz ehtiyatı; S son . - vegetasiya dövrünün so- nunda hesabi qatdakı duz ehtiyatıdır. Müəyyən olunmuşdur ki, əgər mənimsəmənin birici ilinin sonunda S son /S baş <1 olarsa, bu azalma kiçik sürətlə də olsa, sonrakı illərdə də davam edəcəkdir. Əgər birinci ilin sonunda S son /S baş >1 olarsa, bu proses gələcəkdə də davam edəçəkdir. Bu 213 nisbətin vahidə bərabər olan halında isə, yəni S son /S baş =1 olduqda, duz ehtiyatının çox az miqdarda azalması prosesi müşa- hidə olunacaqdır. Bunları nəzərə almaqla torpaqlarda mənimsəmə dövründə təkrar şorlaşma təhlükəsini aradan qaldırmaq üçün S son /S baş 0,9 olması lazımdır. Məlum olduğu kimi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi həmin bitkilərin torpağın suya və qida maddələrinə olan tələ- batından asılıdır. Məhz ona görə də kənd təsərrüfatı bitkiləri torpaqda olan duzlarla münasibətinə görə duza zəif davamlı, orta davamlı və davamlı kimi növlərə ayrılır. Çəltik bitkisi duza davamlı bitkilər qrupuna daxildir. Respublikanın, yaxın və uzaq xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bulanıq olmayan suvarma suyunun kifayət qədər mövcud olduğu şəraitdə, torpağın şorlaşması xüsusiyyətlərindən və duzların keyfiyyət tərkibindən asılı olaraq, suya basdırma üsulu ilə becərilən çəltik bitkisi 0,05 %-dən 1,5 %-ə və daha yüksək şorlaşmaya davam gətirir. Başqa sözlə desək, şorlaşmış torpaqları olan böyük əraziləri çəltik beçərilməsilə məhsuldar istifadə etmək olar. Belə torpaq sahələrinin çəltik bitkisi altında becərilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Çox az məhsuldarlığa malik olan suvarılan şorlaşmış torpaqların çəltiyin köməyi ilə fəal kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə cəlb olunması şorakətli kompleksə malik torpaqların məhsuldarlı- ğının yüksəldilməsinə, şorlaşmış torpaqların meliorasiyası və mənimsənilməsinə güclü təkan verə bilər və bununla da suvarılan torpaqların səmərəli istifadəsi təmin olunar. Hazırda respublikanın suvarılan torpaqlarında becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılmasında şor- laşmaya qarşı mübarizə tədbirlərinə böyük ehtiyac vardır. Son illərin məlumatlarına görə, respublikanın suvarılan torpaqlarının 180 min hektarında meliorativ yuma aparılması tələb olunur. O cumlədən, Muğan-Salyan ərazisi üzrə 144 min ha şorlaşmış torpaq sahəsindən 52 min ha, Mil-Qarabaq ərazisində 148 min ha şorlaşmış torpaq sahəsindən 44 min ha, Şirvan ərazisi üzrə 141 Yüklə 6,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|