Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 Hegel fəlsəfəsində azadlıq yadlaşma ilə dialektik ziddiyət təşkil edir və azadlıq tarixin məqsədidir 3 . *** Hegeldən sonra, Marksa qədərki fəlsəfədə əsas xətt isə din (xristianlığın) təftişçiliyidir. Fəlsəfənin çıxış nöqtəsi kimi (məs: Hegeldə bu saf şüur aktı – hissi yəqinlikdir) ilahiyyat əsas rol oynayırdı. Bütün metafizik, siyasi, hüquqi, əxlaqi təsəvvürlər dini təsəvvürlər formasına gətirilib çıxarılır, bu institutların şüuru dini şüur elan olunur, müəyyən siyasi, hüquqi, əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan – nəticə etibarı ilə “ümumiyyətlə” insan – dindar insan kimi qələmə verilirdi. Bütün bu (yadlaşdırıcı) institutların diniliyə müncər olunması, sözsüz ki, yadlaşmanı da dini zəmində yadlaşmaya müncər edirdi. Buna görə də, yadlaşmanın aşılması dinin, dini
38 №1 Fevral 2014 təsəvvürlərin və ümumilikdə ilahiyyatçı dünyagörüşlərinin aşılması ilə eyniləşdirilirdi. Din, ümumilikdə bütün dini (mifolojik) təsəvvürlər insanın öz-fəaliyyətini, öz əməyinin məhsullarını özündən ayırması, özününkü saymaması ucbatında ortaya çıxmışdır. Əslində “ilahi” olan insanidir 4 . İlahi olan və ilahlar insanın məhsullarıdır və nəticə olaraq ilah əslində insandır. Yadlaşmanın aşılması da elə burdadır – insan fövqəltəbii yaradıcı ideyasından imtina etdikdə, özünü dərk edəcək və ilahiyyat antropologiyaya çevriləcək 5 . Ümumi götürəndə bu tərz fəlsəfənin əslində Hegel sistemindən kənara çıxdığını söyləmək mümkün deyil. Bu fəlsəfə başlanğıc kateqoriyaları, prosesin forması və sonluq olaraq Hegel sistemində onsuz da var olan xüsusi bir halın (hansı ki bunu sırf siyasət, sırf əxlaq və s. üçün də etmək olardı) tədqiqindən başqa bir şey deyil. Hegel sisteminin eləcə də oradakı əsas məfhum kimi yadlaşmanın başqa kontekstdə mütaliə olunması və sistemin ilk əsaslı tənqidini Marks vermişdir. Yadlaşma Marksda da azadlıq məsələsi kimi qoyulur. Və həqiqi-mütləq azadlığa, onda da, yadlaşmanın ləğvi ilə çatılır. Sadəcə olaraq burda təsvir olunan tarixin çıxış nöqtələri və bəzi elementləri Hegeldən fərqlidir. “Əgər onlar fəlsəfəni, ilahiyyatı, substansiyanı “mənlik şüurunda” (Hegelin ibarəsidir – müəl.) əridib həll etmişlərsə, əgər onlar “insanı” heç vaxt köləsi olmadığı bu ibarələrin hökmranlığından azad etmişlərsə, “insan”ın “azad edilməsi” hələ bir addım da irəliləməmişdir. Həqiqi azadlığı ancaq həqiqi dünyada və həqiqi vasitələrlə həyata keçirmək mümkündür. [...] Azadlıq fikir işi deyil, tarixi işdir və tarixi münasibətlər, [məhsuldarlığın artması] onunla nəticələnəcəkdir” 6 .
məhsuldarlığın və ortaya çıxan əmtəələrin qeyri-bərabər paylanması səbəbindən yaranan siniflərdən hakim olanın digəri üzərindəki təhəkkümündən yarandığını və yadlaşmanın aşılmasının da buna səbəb olan faktorların aradan qaldırılması ilə mümkün olacağını deyirdi. Məhsuldarlığın artması əmək bölgüsünün spesifikləşməsini və bu əmək bölgüsündə fərdlərin payına düşənin onları əsir alması – sinfi antaqonizmi yaradır. Yadlaşmanın ləğvi deməli əmək bölgüsünün – təbii ki, sinfi antaqonizmin- ləğvi, insanın hansısa bir peşəyə ömür boyu təhkim olunmağının aradan qaldırılması ilə mümkündür ki, bu da ancaq kommunizmdə mümkün olacaqdır. 39 ***
Marks Hegeldən fərqli olaraq tarix təsvirinə insanla başlayır. “Bəşər tarixinin birinci müqəddəm şərti, əlbəttə, canlı insan fərdlərinin mövcud olmasıdır 7 . Bu insanların tarix yaratmaq qabiliyyətinə sahib olmaq üçün onların yaşamağa imkanları olmalıdır. Yaşamaq üçün hər şeydən əvvəl yemək, içmək, məskən, paltar və s. lazımdır. Beləliklə birinci tarixi akt bu tələbatı ödəmək üçün lazım olan həyat vasitələrinin istehsalıdır. Həm də bu elə bir tarixi aktdır ki, insanların yaşaya bilməsi üçün hər gün, hər saat yerinə yetirilməlidir 8 . Ödənilmiş ilk tələbatın özü, ödəmə fəaliyyəti və əldə edilən ödəmə aləti yeni tələbatın əmələ gəlməsinə səbəb olur və bu yeni tələbatın ödənməsi, ikinci tarixi aktdır 9 . Üçüncü tarixi akt odur ki, öz həyatlarını hər gün yenidən istehsal edən insanlar başqa insanları da istehsal etməyə başlayıb çoxalırlar. Başlanğıcda yeganə ictimai münasibət olan bu ailə, sonralar çoxalmış tələbat yeni ictmai münasibətlər törətdiyi, çoxalmış əhali isə yeni tələbat əmələ gətirdiyi zaman tabe edilmiş münasibət olur”
10 . İnsanın öz həyatını əmək vasitəsi ilə başqasının həyatını uşaq törətmək vasitəsi ilə istehsal etməsi özünü ikiyönlü münasibət kimi göstərir; təbii münasibət və ictimai münasibət kimi. Ona görə ictimai münasibət kimi ki, burda müxtəlif fərdlərin birgə işi, birgə fəaliyyəti var. Deməli, müəyyən istehsal üsulu həmişə müəyyən birgə fəaliyyət üsulu ilə əlaqədardır. “Bu birgə fəaliyyət üsulunun özü “məhsuldar qüvvədir”, insanların əl çatdırdığı məhsuldar qüvvələrin məcmusu ictimai vəziyyətin şərtidir və deməli “bəşəriyyət tarixini” həmişə” 11 istehsal münasibətləri zəminində, daha kompleks formada sənaye və mübadilə tarixi ilə əlaqədar tədqiq etmək lazımdır. Marks tarix quruculuğunun empirik yollarla araşdırıla biləcək aksiomlarını verdikdən sonra, münasibətin ünsiyyət (Verkehr) vasitəsilə mümkün olduğunu, bunun da öz növbəsində şüuru doğurduğunu qeyd edir. Şüur, xalis və mütləq başlanğıc deyil – ünsiyyət vasitəsilə ortaya çıxan ictimai məhsuldur. “Şüur ictimai məhsuldur və insanlar mövcud olduqca ictimai məhsul olaraq qal[ır]. Şüur əvvəlcə yalnız hiss ilə qavranılan ən yaxın mühitin və özünü tanımağa başlayan fərddən kənarda qalan digər fərdlər və obyektlərlə məhdud əlaqənin dərk edilməsidir” 12 . Şüur həm də insanın əvvəlcə tamamilə yad, əlçatmaz qüvvə kimi baxdığı, ona heyvan kimi münasibət bəslədiyi təbiətin bütünlükcə dərk edilməsidir. Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|