Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın

31

iştirak  etdiyi  “neoreallıq”  “psevdohadisələrdən”  ibarətdir.  Reklam  öz  məzmununun 

doğruluğunu analizə çağırmır, reklam ona inam tələb edir. 

İstehlak cəmiyyəti bədən kultunu yaradır və bununla da təkcə dünyanın yox həm 

də insanın fetişləşdirilməsini təmin edir. O insanı öz bədənini manipulyasiya etməyə, 

ondan  sosial  fərqləri  aradan  qaldırmaq  yaxud  daha  da  qabartma  aləti  kimi  istifadə 

etməyə məcbur edir. Ənənəvi gözəllik, erotiklik anlayışları funksiyalarla əvəz olunur 

və istehlak qabiliyyətinin bir maddəsi hesab olunur. Bədən ruhun sadələşmiş analoquna 

çevrilir, onu “tapmaq”, “kəşf etmək”, “dərk etmək” və “xilas etmək” lazımdır. O müasir 

mifologiyanın obyektinə çevrilir və məzmunca artıq material deyil. Bədən – istehlak 

obyektidir. Sahibindən başqa onu dəb jurnalları və tibb istehlak edir. Onunla əlaqəli 

olan seksuallıq anlayışı da verilmiş standartların çərçivəsinə salınır və kommersiyalaşır, 

istehsal sisteminin elementinə çevrilir.

İstehlakçı və istehlakçılıq dərəcəsi

Hər kəs eşitmiş olar ki, müasir cəmiyyət istehlakçı yetişdirir. Amma eyni zamanda 

kimlərinsə xüsusi olaraq bu işlə məşğul olduğunu görmürük: valideynlər öz övladlarına 

qarşısına çıxan hər şeyi almağı öyrətmirlər, dövlət istehlaka həvəsləndirmə proqramları 

həyata keçirmir, sahibkar üçün alış-verişdən uzaq vaxtında nə işlə məşğul olduğunun 

ümumiyyətlə əhəmiyyəti yoxdur, onların işi satışı artırmaq üçün öz mallarının reklamıdır. 

İstənilən sahibkar üçün alıcı lazımdır, dövlət üçün sahibkarlığa mane olmaq sərf etmir, 

valideynlərin isə ümumiyyətlə çox da vecinə deyil. Nəticədə valideynlər övladlarını 

öz nümunələrində böyüdürlər, dövlət istehlak prosesinə müdaxilə etmir, istehlakçının 

yetişdirilməsi isə təbii, qarşısıalınmaz sosial-iqtisadi prosesə çevrilir.

İstehlak cəmiyyəti insandan bir şey istəyir – O, sadəcə “ye”sin. Dayanmadan, 

sözün  bütün  mənalarında.  İşləsin  və  qazandığı  pullarla  “ye”sin.  Komputer  oyunları 

oynasın, yeni paltarlar, telefonlar, maşınlar və s. alsın. Sadəcə işləsin və alsın. Nəticədə 

o  baş  verir  ki,  insan  ətrafdakı  hər  şeyə  istehlakçı  gözüylə  baxır.  Hətta  insana  belə. 

İstehlakçı insan ətrafdakı insanlardan ancaq istifadə edə biləcəklərini görür, digərlərini 

isə  ümumiyyətlə  görmür.  Qadın  seksual  tələbatları  ödəmə  vasitəsidir,  valideynlər  

maddi  kömək  üçün  müraciət  yeri.  O  özünə  qarşı  da  belə  münasibəti  normal  hesab 

---

32

 №1 Fevral 2014

edir. İstehlak cəmiyyətində insanın bütün həyatı daha çox istehlak etmək üçün özünü, 

əməyini,  qısa  həyatının  müəyyən  dövrünü  satmaqdan  ibarət  olur.  Nəticədə  mədəni-

insani keyfiyyətlər ümumiyyətlə formalaşmır və pulun mövcudluğundan asılı olan canlı 

yaranır. O tamamilə tək və köməksiz qalır. Çarəsiz halda hansısa dini, siyasi sektalara 

qoşulur,  hansıların  ki,  yalnız  adında  mənəviyyat  yaxud  siyasət  olur.  Bu  yadlaşmış 

insanın həyatına məna qatmaq cəhdidir. 

Müasir kütləvi istehlak cəmiyyətini istehlak dərəcəsinə və miqyasına görə nisbi 

də olsa bir neçə istehlakçı siniflərə ayırmaq olar: Elita, Orta sinif, Marjinallar.

Elit istehlak o deməkdir ki, eksklüziv və bahalı mallar alınır. Çox vaxt bunlar 

kütləvi istehsal olunmayan, nadir materiallardan hazırlanmış və əl işi sayılan mallardır. 

Bu elitar istehlakçılar iri kapitalistlər və bu tip digər varlılardır.

“Orta sinif” elə dırnaqcıq arasında olan həmin “orta sinif”dir. Bu istehlak növündə 

bahalı mallar və xidmətlər mütəmadi olaraq kreditlərin köməyilə istehlak olunur. Qərb 

ölkələrində bu sinif kütləvi istehlak cəmiyyətinin əsasını təşkil edir və elitanın əsas 

gəlir mənbəyidir.

---

33

Marjinallar  istehlak  cəmiyyətinin  ən  aşağı  sinfidir.  Bura  pensionerlər,  bəzi 

prestijli sayılmayan peşə sahibləri və s. aiddir. Əslində marjinallar bütün kulturalarda 

cəmiyyətə  nəzərən  özünü  müəyyənləşdirməkdə  çətinlik  çəkən  kəsim  sayılır.  Onlar 

istənilən sinfə aid ola bilərlər və sadəcə az istehlak etmələrilə fərqlənirlər. 

***

Amma  bunlardan  əlavə  də  istehlakçı  qruplar  var,  çünki  bu  yuxarıdakı  bölgü 

nisbidir. Misal üçün özlərini elita hesab edən, bahalı klublara gedən, kütləvi istehsal 

üçün  nəzərdə  tutulmuş  dəbli  paltarlar  geyinib  atalarının  maşınlarını  sürənlər.  Bu 

istehlakçı tiplərini qeyd etməkdə məqsədim özünün nə dərəcədə istehlakçı olduğunu 

bilmək istəyənlərə kömək etməkdir. Çünki biz bu sistemin içindəyik və bu totalitar 

təsirə qarşı müqavimət göstərmək elə də asan iş deyil. Amma buna hər şeydə olduğu 

kimi öz yerini müəyyənləşdirməklə başlamaq olar.

İstehlak və sağlamlıq

İstehlak cəmiyyətinin tənqidi bəlkə də kiməsə hansısa mənasız fəlsəfi söhbətlər 

kimi gələ bilər. Çünki içində olduğumuz problemi tam başa düşmək və ən əsası bunu 

qəbul etmək hər adam üçün asan deyil. Amma yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlərdən 

başqa istehlak cəmiyyəti birbaşa sizin sağlamlığınız üçün təhlükədir. Oniomaniya – 

qarşısıalınmaz  nəsə  almaq  istəyidir. Alınan  malın  lazımlılığına  və  sonrakı  nəticəyə 

əhəmiyyət  vermədən.  Sadə  dildə  bu  asılılıq  şopinqolizm  yaxud  şopoqolizm  adlanır. 

Psixiatriyada  bu  xəstəlik  sarışan  fikirlər  hesab  olunur  və  obsessiv-kompulsiv 

pozğunluqlara aid olunur. Termin kimi tibbə ilk dəfə XIX əsrin sonları məhşur alman 

psixiatrı Emil Krepelin tərəfindən daxil olunub. Alimlərin fikrincə oniomaniya heç də 

alkoqolizm, narkomaniya və s. kimi problemlərdən geridə qalan xəstəlik deyil. İnkişaf 

etmiş ölkələrdə əhalinin 20 faizindən çoxu bu xəstəlikdən əziyyət çəkir və bu rəqəm 

getdikcə  artmaqdadır. Almaniyada  2008-ci  ildə  aparılan  elmi  araşdırma  nəticəsində 

məlum olmuşdur ki, 800 min alman “şopinq” asılılığından əziyyət çəkir. Xəstəliyin 

əsas  simptomları:  impulsiv  daimi  nəsə  almaq  istəyi,  istədiyi  əşyanı  ala  bilmədikdə 

əhvalının korlanması, sistematik olaraq stresdən xilas olmaq üçün yeni nəsə əldə etmək 

və bununla da müvəqqəti surroqat xoşbəxtlik hissi ilə rahatlıq tapmaq, daim yeni aldığı 

---