Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
40 №1 Fevral 2014 Burdan (bax: sonuncu cümlə kursiv) çıxan nəticə, təbiətə göstərilən bu münasibət cəmiyyətin formasından asılıdır və visa versa. Hər yerdə olduğu kimi burda da təbiətlə insanın eyniliyi ortaya çıxır: insanların təbiətə məhdud münasibəti, onların bir-birinə məh-dud münasibətinə şərt olur. onların bir-birinə məhdud münasibəti isə təbiətlə qurulan məhdud münasibətdir. Bu ona görədir ki, təbiət tarixin bu anında, köklü dəyişdirilməmişdir. Buna baxmayaraq, insanın ətrafındakı digər fərdlərlə münasibətə girmək zərurətini dərk etməsi, cəmiyyətdə yaşadığının dərkinin başlanğıcıdır. Birinci mərhələdə həmin başlanğıc, ictimai həyatın özü kimi, heyvani xarakterdədir – “bu xalis sürü şüurudur və burada insan qoyundan yalnız onunla fərqlənir ki, onun instinkti dərk edilmiş instinktdir” 13 . Məhsuldarlığın və parallel olaraq tələbatın artması əsasında əhalinin artması bu şüuru inkişaf etdirir ki, əvvəl cinsi əlaqədəki əmək bölgüsündən ibarət olan ümumi əmək bölgüsü, maddi şərait və s. faktorlara görə daha da genişlənir. Əmək bölgüsü yalnız o zaman həqiqi əmək bölgüsü sayıla bilər ki, orada maddi əmək və mənəvi əmək (ideologiya, din, siyasət) bir-birindən ayrılsın. Bu da öz növbəsində daha da inkişaf etmiş ictimai münasibətləri və daha çox məhsuldarlığı lazım qılır. Şüur ancaq bu vaxt mövcud praktikanın dərkindən başqa bir şeyə – (müstəqil kateqoriyaya) çevrilə, dünyadan “azad” olub xalis nəzəriyyə (ideologiya, din, siyasət) kimi təzahür edə bilər. Bu nəzəriyyə mövcud münasibətlərlə ziddiyət təşkil edərsə, bu ona görədir ki, həmin münasibətlər, məhsuldar qüvvələrlə ziddiyət təşkil etmiş olsun. “Şüurun özlüyündə necə “təşəbbüs” göstərəcəyinin heç bir
41 fərqi yoxdur [..] bütün bu[nlardan] məhz bu nəticəni əldə edirik ki, [...] məhsuldar qüvvə ictimai [münasibət] və şüur bir-birinə zidd gələ bilər və gəlməlidir, çünki əmək bölgüsü nəticəsində mümkün olan [...] hal bundan ibarətdir ki, mənəvi və maddi fəaliyyət, zövq və əmək, istehsal və istehlak müxtəlif fərdlərin payına düşür” 14 . Marks daha sonra əmək bölgüsünün ən ibtidai formasından bəri özündə mülkiyyət anlayışını daşıdığını da əlavə edir. Mülkiyyət əmək məhsullarının bölüşdürülməsidir və bölüşdürmə həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından qeyri-bərabər olur; ona görə ki, ictimai münasibətin dəyişməsi, əmək bölgüsünun artıq daha çox kompleksləşdirib və şaxələndirib. İlk halda gizli şəkildə olan bu qeyri bərabərlik məhsuldarlığın artması ilə daha da vüsət tapır. Məhsuldarlığını artırmış ictimai münasibətlərdə “əmək bölgüsü və xüsusi mülkiyyət bir-birinin eyni olan ifadələrdir” 15 . *** Əmək bölgüsü (xüsusi mülkiyyət) ilə birlikdə ayrı-ayrı fərdlərlə bütün fərdlərin ümumi mənafeyi arasında ziddiyyət meydana gəlir. Bu ümumi mənafe əmək bölgüsü tətbiq edən fərdlərin bir-birindən qarşılıqlı asılı olması şəklində mövcuddur ki, “xüsusi mənafe ilə ümumi mənafe arasındakı ziddiyyət nəticəsində ümumi mənafe dövlət formasında təşəkkül tapır” 16 . Bu forma özünü gücləndirdikcə xəyali bir ümumilik kimi dərk olunur. İctimai münasibətlərin ilk pilləsində bu ziddiyyət qana, nəslə, dilə, əmək bölgüsünə görə baş verir və özünü qəbilə, tayfa mənafeyi şəklində göstərirsə, inkişaf etmiş ictimai münasibətlərdə bu sinif mənafeyi əsasında olur. “Əmək bölgüsündən asılı olaraq, hər bir belə insan məcmusunda bir-birindən ayrılıb xüsusiləşir və bunlardan biri digəri üzərində hökmranlıq edir. Burdan belə nəticə çıxır ki, aristokratiya, monarxiya, demokratiya arasındakı mübarizə müxtəlif siniflərin bir-biri ilə etdiyi həqiqi mübarizənin [mənafelər mübarizəsinin] xəyali formasından başqa bir şey deyil” 17 . Bu müstəvidə fərdlər ancaq öz mənafelərini güddüklərinə və bunun digər fərdlərin ümumi mənafelərinə zidd olduğuna görə, “ən ümumi [mənafe] isə bütovlükdə ümumiliyin xəyali forması olduğuna görə bu ən ümumi şey onlara [yad] forma kimi” 18
meydana çıxır. Marksın tarix təsvirində yadlaşma, insanın öz əməyinə yadlaşması məhz burdan və bu qeyd olunan səbəblərdən doğur. Ümumi mənafenin hökmranlığı altında meydana çıxan yeni əmək bölgüsü könüllü əsaslarla yox, onun məcbur etdiyi kimi,
42 №1 Fevral 2014 zorən olur. Belədə “insanın öz əməli onun üçün [yad] olur, onun qarşısında elə bir qüvvə olur ki, insan bu qüvvəyə hakim olmaq əvəzinə həmin qüvvə onu sıxıb əzir”. Bu yeni əmək bölgüsü insana zorla qəbul elətdiriləndə elə bir fəaliyyət dairəsi meydana gəlir ki, insan bu dairədən qopa bilmir – o hansı vəzifəni görürsə, hansı peşənin sahibidirsə, həyat vasitələrindən məhrum olmamaq üçün elə o cür də qalmalıdır. Bu məhsuldar qüvvələrin hamısı icbari şəkildə fəaliyyət göstərdikləri üçün, fəaliyyətlərinin onların öz fəaliyyətləri olduğunu dərk etmir, əksinə həmin məhsuldarlığın onlardan kənarda duran və onlara yad olan bir hakimiyyət tərəfindən yaradıldığını düşünürlər. Yaranan bu “yadlaşmanın aradan qaldırılması ancaq bu iki şərt mövcud olduqda mümkün ola bilər” 19 : Əvvəla, yuxarıda da göstərildiyi kimi insanın yadlaşmış əməyinin onu sıxması dözülməz həddə çatıb onu inqilabi qüvvəyə çevirsin. Bu da o vaxt mümkündür ki, cəmiyyətin əsas kütləsi sərvətdən maksimum səviyyədə məhrum olunsun – sərvətin qeyri-bərabər bölüşdürülməyinin pik həddinə çatması (ictimai münasibət kimi kapitalizmdə) – cəmiyyətin “məhrum olunmuşları”nı sərvəti əlində toplayanlara qarşı qoysun. Marks bu iki şərtin ancaq o vaxt mövcud olacağını deyir ki, həmin vəziyyətdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı da ən yüksək həddə olsun. “Bunsuz yalnız yoxsulluq ümumi şəkildə yayıl[ır]; son dərəcə ehtiyac şəraitində isə zəruri şeylər uğrunda mübarizə də yenidən başlamalı” olardı ki, burda hansısa “ümumi mənafe”yə qarşı inqilabi qüvvənin yaranmağından danışmaq yersizdir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı həm də insanların sərhədləri aşan ünsiyyətini yaradır ki, bunun nəticəsində, “məhrum olunmuşların” başqa yerlərdə də var olduğunu öyrənmək mümkün olur və bir cəmiyyətdə bu istiqamətdə baş verən dəyişikliklər eyni vəziyyətdəki digər cəmiyyətlərdə də öz təsirini göstərir. Bu ünsiyyət “ümumdünya-tarixi (weltgeschichtliche) mahiyyətdə olan fərdləri universal mahiyyətli fərdlərə çevirir” 20 . Yadlaşmanın mütləq şəkildə aradan qaldırılması məhz bu universal fərdlərin iştirakı ilə eyni zamanda bütün dünyada kommunizmin qurulması ilə həyata keçiriləcək. Bu universal fərdlərin – proletariatın əsəri olan kommunizm yalnız “ümumdünya tarixi” mövcudluq mənasında mümkündür. Bu elə bir mövcudluq formasıdır ki, dünya tarixi ilə dolayısız şəkildə əlaqədardır. “Kommunizm elə bir hal deyil ki, təsis olunmalıdır, elə bir ideal deyildir ki, gerçəklik ona uyğunlaşdırılmalıdır. Biz indiki halı məhv edən gerçək halı kommunizm Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|