MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

192

 

Øÿêèë 10.2.  Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí òÿðÿääöäö 

(”Vestnik kaspya”, 1996, №1) 

 

Xəzər dənizinin səviyyəsi il ərzində də dəyişir, buna mövsüm dəyişməsi deyilir, bunun səbəbi il ərzində gəlir 

və çıxarın müxtəlif miqdarda paylanmasıdır. Belə ki, il ərzində aprel, may aylarında, bəzən iyunun ortalarına qə-

dər çay axımlarının və  dəniz səthinə düşən atmosfer yığıntılarının çox olmasilə  əlaqədar dənizdə  səviyyənin 

qalxması, iyul, avqust aylarında isə çay axımının azalması və su səthindən buxarlanmanın artması ilə bağlı ola-

raq səviyyənin enməsinə səbəb olur. 

Xəzər dənizində qısa müddətli dəyişmələr küləyin təsiri nəticəsində onun sularında yaranan qovulma – gəti-

rilmə dövranı ilə  əlaqədar olan səviyyə dəyişmələridir. Küləyin təsiri nəticəsində yaranmış axınlar müvəqqəti 

olaraq su kütləsini dənizin bir sahəsindən digərinə qovaraq su səthindəki tarazlığı pozur. Bu hadisə Xəzərin bü-

tün sahil zonasında,  ən çox isə  dənizin  şimal və  qərb rayonlarında baş verir. Belə  tərəddüdlərin davam etmə 

müddəti 3-27 saat, təkrarlanması isə ayda 1-5 dəfədir. Sahil zonada səviyyə 2-3 m-ə qədər qalxa bilir. 

Xəzər dənizində ritmik dəyişmələr – qabarma-çəkilmə dalğalarının hündürlüyü çox kiçik olub 2-6 sm təşkil 

edir, şimaldan cənuba doğru artır. Bu hadisə dənizdə atmosfer təzyiqinin müxtəlif səbəblərdən kəsgin dəyişmə-

silə əlaqədar 2-5 sm hündürlüyündə seyş dalğaları da yaranır. 

 

Xəzərin səviyyəsinin dəyişmə səbəbləri 

 

R.M.Məmmədov (2001) Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində kompleks amillərin birgə  iştirakının 

(geoloji, hidroiqlim, antropogen, kosmik) olmasını göstərir. 

Geotektonik amil 

Aparılan tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq R.M.Məmmədov (2001) Xəzər dənizinin dəyişməsində geolo-

ji amilin rolunun 10-15 % olduğunu göstərərək qeyd edir ki, bu nəticənin də geniş eksperimental müşahidələrlə 

təsdiqinə ehtiyac vardır. 

Antropogen amil 

Dənizə axan çay sularının torpaqların suvarılmasında, kommunal – məişətdə işlədilməsi, çaylar üzərində su 

anbarlarının yaradılması Xəzərin səviyyəsinə müəyyən qədər öz təsirini göstərir.  

1930-cu illərdən başlayaraq Xəzər dənizi hövzəsi çaylarının üzərində ümumi sahəsi 30 min km

2

  və  həsmi 

200 km

3

-ə yaxın 20-ə qədər (sahəsi 30 km

2

-dən yuxarı) su anbarları yaradılmışdı və onların səthindən 1990-cı 

ilə qədər 450 km

3

 su buxarlanmışdır, əgər bu kəmiyyəti Xəzər hövzəsinin ümumi su anbarları ilə cəmləşdirsək 

700 km

3

-ə yaxın rəqəm alınar, bu su anbarlarının tikilməsi ilə əlaqədar su itgisidir və Xəzər səviyyəsində ildə 

təqribən 2,5 sm su qatının azalması deməkdir. (R.Məmmədov, 2001) 

 

---

 

193

 

Øÿêèë 10.6. Õÿçÿð äÿíèçè ñÿâèééÿñèíèí äÿéèøìÿ ãðàôèêè 

(1945-1998-úè èëëÿð. Áàêû ôóòøtîêó) 

 

Bəzi tədqiqatçılar Xəzərin səviyyəsinin qalxmasında su üzərində toplanan neft təbəqəsinin də rolu olduğunu 

söyləyir. Lakin Xəzər dənizinin ümumi ərazisi ilə müqayisədə neft pərdəsi ilə örtülü su sahəsi cüzi olduğundan 

belə təsirin olması şübhə doğurur.  

Nəticədə antropogen amilin Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində rolu 3-5 % təşkil edir. (R. Məmmə-

dov, 2001) 

 

Hidroiqlim amili 

Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişməsində mühüm rol oynayaraq səth axınları, səthə düşən yağıntılar və bu-

xarlanma komponentləri ilə ifadə olunur. 

Xəzər dənizinin su balansının gəlir hissəsinin  əsas mənbəyi dənizə tökülən çayların axını hesab olunur və 

onun beşdə dördünü təşkil edir. Dənizə tökülən səth axınları əsasən Volqa, Kür, Ural, Terek, Sulak, Samur, Ki-

çik Qafqaz və İran sahili çaylarının hesabına formalaşır. Bu çayların ən böyüyü Volqa olub səth çay axınlarının 

80 %-ni təşkil edir. Yüzillik müşahidə dövründə Volqa çayının ortaillik axımı 160 km

3

-dən 380 km

3

-ə qədər də-

yişmiş, çoxillik orta axını 255 km

3

 təşkil etmişdir. Səviyyənin axırıncı qalxması dövründə (1978-1995) Volqa 

çayının ortaillik axını 300 km

3

-ə çatmış, səviyyənin endiyi 1930-1941-ci illərdə isə 200 km

3

 olmuşdur. Xəzərə 

tökülən ikinci böyük çay Kür sayılır, onun ortaillik axını 16 km

3

 olub dənizə tökülən çay axınları cəminin 6 %-

ni təşkil edir. 

Atmosfer yağıntılarının çoxillik orta miqdarı 198 mm təşkil edir. Son illər Xəzər dənizi səthinə düşən yağın-

tıların ortaillik miqdarının artması müşahidə olunur. Belə ki, 1978-1992-ci illər səviyyənin qalxdığı dövrdə ya-

ğıntının ortaillik miqdarı 257 mm olmuşdur. 

Xəzərə həmişə dənizin dibindən sular axmışdır, lakin onun miqdarı dəqiq müəyyən edilməmişdir. Müxtəlif 

tədqiqatçılar onun ildə 2-40 km

3

 arasında tərəddüd etdiyini qeyd edirlər. R.M.Məmmədov (2001) dib sularının 

təsdiq tapmış qiymətini ildə 4 km

3

 olmasını qəbul edir.  

Xəzər dənizinin su balansının əsas çıxar hissəsi su səthindən buxarlanma hesab olunur. dəniz səthindən il ər-

zində 1 m-ə qədər su buxarlanır, bu Xəzərin il ərzində 375 km

3

 su itirməsi deməkdir. Səviyyənin düşdüyü za-

man səthdən buxarlanma da artır, qalxdıqda isə əksinə, azalır. 

Su balansının çıxarının digər hissəsi Qara-Boğaz-Qol körfəzinə olan axındır. Səviyyənin yuxarı olduğu 

1995-ci ildə dənizdən körfəzə 45, aşağı olduğu 1978-ci ildə isə 5 km

3

 su axmışdır. 10.4 saylı cədvəldə Xəzər də-

nizi su balansının çoxillik orta göstəriciləri verilir. 

Cədvəl 10.3. 

---