MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

 

247

 

Çirklənmə dərəcəsinə görə torpaqlar zəif, orta və tamam çirklənmiş olur (Həkimova, 2002), Sabunçu, Binə-

qədi, Suraxanı və Əzizbəyov rayonlarının neft mədənləri əraziləri tamam çirklənmiş torpaqlar sayılır. Bu ərazi-

lərdə torpaqların profili boyunca 100 sm-dək neft məhsulları hopmuşdur, neftin miqdarı 12,5-7,8 % arasında də-

yişir. 

N.F.Həkimovanın (2002) məlumatına görə neftlə çirklənmiş torpaqların üst qatında humusun miqdarı 1,4-

1,3, aşağı qatlarda isə 0,8 – 0,6 %, ümumi azotun miqdarı profil boyu 0,18-0,11 % təşkil edir. Bu torpaqlarda qi-

da maddələri yox dərəcəsində olub əkin üçün yararsızdır. 

V.A.Əhmədov və b. (2002) Abşeronda apardıqları tədqiqatlara əsaslanaraq yazır ki, neftin yüngül fraksiyala-

rı torpağın daxilinə hopur və ya bir hissəsi buxarlanır, neftin ağır fraksiya hissəsi torpağın səthini örtərək yüngül 

fraksiyanın buxarlanmasının qarşısını alır, torpaqda aerasiyanı dayandırır və  bu  da  canlıların, bakteriyaların 

məhvinə səbəb olur. 

F.S.Dadaşova (2002) qeyd edir ki, neft məhsulları torpaqların 2m dərinliyinə  qədər  şaquli miqrasiya edir, 

torpağın üst qatını (0-16 sm) neftin ağır fraksiyası olan qatran asfaltenlər örtür. Onlar yüksək özüllü və zəif 

buxarlanan məhsullar olduğundan torpağın su –hava mübadiləsini pozur. Su-hava mübadiləsinin pozulması isə 

bitkinin inkişafına ziyan vurmaqla atmosferdə karbon-azot balansını pozur. Bu fraksiyaların tərkibində kimyəvi 

elementlərin əksəriyyətinə rast gəlinir. Spektral analizin nəticəsinə görə ekoloji təsir baxımından toksik və tok-

sik olmayan mikroelementlərin əksəriyyətinin miqdarı fon səviyyəsindən xeyli çoxdur. Torpaqda polisiklik aro-

matik karbohidrogenlərdən naftalin, fruoren, piren, xirizen, benzoperen kimi çox güclü neft məhsulları da müəy-

yən edilmişdir  (Dadaşova, 2002). 

Belə birləşmələrlə çirklənmiş torpaqları rekultivasiya etmək – təmizləmək olduqca çətindir. Müəllif daha 

sonra qeyd edir ki, torpaqların 2 m (bəzən daha çox) dərinliyinə qədər miqrasiya edən karbohidrogenlərin əksə-

riyyəti suda həll olan birləşmələrdir. Mövcud məlumata əsasən Abşeron yarımadasında 1 mln. ton neft istehsal 

etdikdə, 25 mln. ton buruq suları səthə yığılır. Onların da tərkibində 15-17 min ton üzvi turşuların duzları, mine-

ral duzlar, ağır metallar və radioaktiv maddələr vardır. Miqrasiya edən komponentlərin yeraltı sulara qarışması, 

onlarda həll olması həmin suların keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. 

Q.Ş. Məmmədov və Q.Ş. Yaqubov (1999) apardığı tədqiqatlar nəticəsində Abşeronda neftə bulaşmış tor-

paqların təsnifatını hazırlamış və onların rekultivasiyası üzrə tədbirlər təklif etmişlər. Q.Ş.Yaqubov (2003) Ab-

şeronda yayılmış neftlə çirklənmiş torpaqların rekultivasiyasını 3 mərhələdə aparılmasını təklif edir. 

I-Hazırlıq mərhələsində neftlə çirklənmiş torpaqlar tədqiq olunur, yerləri müəyyənləşdirilir, çirklənmiş tor-

paqlardan nümunələr götürülüb fiziki –kimyəvi, aqrokimyəvi göstəriciləri təyin olunur, rekultivasiya məqsədilə 

kənardan gətiriləcək torpaq və süxurların həcmi hesablanır. 

II. Texniki rekultivasiya aparmaq məqsədilə neftlə çirklənmiş sahələr üç qrupa ayrılır. I qrup – çox zəif və 

zəif dərəcədə çirklənmiş və sadə rekultivasiya texnologiyasına ehtiyacı olan torpaqlar (yerlər), II qrup – ortadan 

aşağı və orta dərəcədə çirklənmiş, nisbətən mürəkkəb rekultivasiya işləri nəzərdə tutulur. III qrup – yüksək və 

çox yüksək dərəcədə çirklənmiş, mürəkkəb rekultivasiya texnologiyası tələb edən torpaqlar – üçüncü növbədə 

rekultivasiya aparılması nəzərdə tutulur. 

I qrupa aid çirklənmiş torpaqlar zəif də olsa yerli bitkilərlə örtülmüşdür. Belə sahələrdə ilk növbədə istismarı 

dayandırılmış, yeraltı və yerüstü kommunikasiyalardan, beton özüllərdən və başqa tullantılardan təmizləmə və 

səthi hamarlama işləri həyata keçirilir, sonra isə bitumlaşmış növlərdə 15-20 sm qalınlığında doğrama  şumu 

aparılmalı, mazutlaşmış  və  dərinlik buruq süxurları ilə çirklənmiş  və örtülmüş növlərdə isə laydırsız kotanla 

şumlama aparılmalı, sonra hər hektara 15-20 ton samanlı  peyin (ağac kəpəyi, kompos, quş peyini) və 30 ton/ha 

həcmində əhəng ovuntusu verib yumşaldıcı şumlama və dişli vərdənə ilə malalama aparılmalıdır. Bu işlərdən 

sonra yüksək norma ilə suvarma aparılaraq heliotermiki meliorasiya məqsədilə sahə 2 il müddətinə dincə qoyul-

malıdır. 

II qrupa aid olan dərinlik buruq süxurları ilə çirklənmiş və örtülmüş sahələrdə də ilk növbədə səthi yaxşılaş-

dırma tədbirləri həyata keçirilir. Dərinlik buruq süxurları mexanizmlər vasitəsilə  ətrafdakı neft məhsulları ilə 

çirklənmiş az münbitliyə malik sahələrə paylaşdırılır. Sahələrə verilmiş süxur kütlələri xüsusi mexanizmlərlə 

hamarlanır, sonra neft məhsullarının minerallaşmasını sürətləndirmək məqsədilə sahələrə fəal üzvi və mineral 

maddələr, həmçinin, bakterioloji preparat verilir. Sonra isə fermentasiya qatının yaradılması məqsədilə laydırsız 

kotanla 30 sm dərinliyində şumlanır və malalanır. Sahə payız aylarında yüksək su norması ilə suvarılır və 2 il 

müddətinə dincə qoyulur. 3 il müddətində neft məhsulları minerallaşaraq bitki üçün lazım olan qida elementləri-

nə qədər sintez olunur, biokimyəvi və mikrobioloji proseslər bərpa olunur. 

III qrup çirklənmiş sahələr neft və qaz çıxarılan idarələrin hamısının  ərazisində geniş yayılmışdır. Burada 

neftlə hormuş torpaq qatı 0-50 və 0-100 sm (orta hesabla 70-75 sm) qalınlığında xüsusi mexanizmlərlə çıxarılıb 

rekultivasiya olunacaq sahələrin kənarına yığılır. Hamarlama işlərindən sonra sahələrə neft məhsullarının mine-

rallaşmasını sürətləndirən fəal üzvi –mineral maddələrdən soba şkalı və ya seolit, peyin (samanlı), bakterioloji 

preparat verilir. Sonra şumlama işləri aparılaraq yüksək su norması (1500-1700 m

3

/ ha) ilə suvarılır və üç il 

müddətinə heliotermiki meliorasiya məqsədilə dincə qoyulur. Dincə qoyulmuş sahələr hər il payızda (sentyabrın 

---