MergedFile

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  37 
mütəxəssis  öz  tədqiqatı  nəticəsində  nəyin  yaxşı,  nəyin  pis  alınması, 
nəticələrin  onun  gözlədiyindən  niyə  meyillənməsi  (bu  çox  hallarda  baş 
verir),  hansı  nəzəri  hissənin  izafi  olması,  empirik  tədqiqatların  həcmi 
kifayətliliyi,  hansı  hissəyə  lazımsız  vaxt  sərf  olunması  və  s.    haqqında 
suallara  cavab  axtarır.  Bu  sualların  cavabını  düzgün  qiymətləndirməklə 
mütəxəssis öz təcrübəsini artırır və onun gələcək işlərində tətbiqinə imkan 
yaradır.   
Elmi  refleksiya  haqqında  da  burada  qısa  məlumat  vermək  yerinə 
düşərdi. Elmi biliyin üzərində aparılan elmi (və ya nəzəri) refleksiya onun 
nəzəri  analizi,  müəyyən  təxminlər  və  ideallaşdırmalar  aparmaqla  tədqiq 
olunan  hadisələrin  və  proseslərin  modelləşdirilməsini  əhatə  edir.  Elmi 
refleksiya  sayəsində  real  asılılıqların  nisbətən  həqiqi  təsvirini  göstərən  və 
eyni zamanda bir çox sadələşdirmələrə yol verən yeni biliklər sistemi yara-
nır. Refleksiya əvvəlki biliklər sisteminin sərhəddindən kənara çıxmağa və 
beləliklə yeniliyə daxil olmağa şərait yaradır. Məsələn, refleksiya Qalileyə 
Aristotelin dünyaya baxış nəzəriyyələrini tənqid etməyə, Eynşteynə nisbilik 
nəzəriyyəsi  sayəsində  klassik  mexanikanın  gizli  olan  bir  çox  nəzə-
riyyələrini  açmağa  imkan  vermişdir.  Bir  sözlə  elmi  refleksiya  keçmiş  və 
gələcək biliklər arasında əlaqəni izah edir. Elmi refleksiyanın əsas metodu 
retrospektiv analizdir. 
1.8.  Elmi fəaliyyətin xüsusiyyətləri 
Qoyulmuş  elmi  problemin  həllində  çalışan  tədqiqatçıların  fəaliy-
yətlərinin  dəyərləndirilməsində  iki  fəaliyyət  növü  fərqləndirilir:  fərdi  və 
kollektiv [5]. 
Fərdi elmi fəaliyyətin aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır: 
1.  Tədqiqatçı  öz  fəaliyyəti  çərçivəsində  işin  məqsədini  müəyyənləş-
dirməlidir.  Bu  planlaşdırılmış  tədqiqatın  məqsədyönlü  aparılması  və 
qoyulmuş  vaxt  çərçivəsində  həll  olunması  üçün  çox  vacibdir.  Tədqiqat 
prosesi  zamanı  qarşıya  çıxan  hər  maraqlı  faktı  ətraflı  araşdırmaq  qoyul-
muş məqsəddən yayınmaq deməkdir. Çünki, hər yeni hadisə yeni faktlarla 
ə
laqəlidir,  onları  araşdırmaq  zəncirvari  reaksiyaya  düçar  olaraq  tamam 
başqa  istiqamətə  yönələ  bilər.  Ona  görə də, tədqiqatçı  qarşıya  qoyulmuş 
məqsəddən kənara çıxmamalıdır. 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
38 
2.  Elmi–tədqiqat  işi  digər  insanlar  tərəfindən  artıq  görülmüş  işlərin 
bazasında aparılır. Ona görə də, işə başlamamışdan öncə mövcud ədəbiy-
yat mənbələr dəqiq öyrənilməlidir.  
3.  Tədqiqatçı  elmi  terminləri  öyrənməli  və  iş  prosesinin  başa  düşülən 
olması  üçün  anlayış  aparatını  qurmalıdır.  Söhbət  ondan  getmir  ki, 
məsələni  qəliz  dildə  yazmaq  lazımdır,  əksinə  ən  qəliz  məsələlər  başa 
düşülən,  sadə  dildə  yazılmalıdır.  Digər  tərəfdən,  işçi  adi  dillə  elmi  dil 
arasında sərt xətt çəkməlidir, elmi dildə olan terminlərdən düzgün istifadə 
etməlidir.  
4.  Hər  bir  elmi  işin  nəticələri  mütləq  yazılı  formada  (hesabat,  referat, 
məqalə,  dissertasiya,  kitab)  tərtib  olunmalıdır.  Bu  onunla  bağlıdır  ki, 
tədqiqatçı  öz  ideyalarını  yalnız  yazılı  şəkildə  dəqiq  və  səlis  ifadə  edə 
bilər.  Digər  tərəfdən,  alınmış  nəticələri  yalnız  bu  yolla  başqaları  üçün 
ə
lçatan  etmək  olar.  Eyni  zamanda  tədqiqatçının  elmi  fəaliyyətini 
dəyərləndirmək üçün imkan yaranır. 
Kollektiv  elmi  fəaliyyət  bir  çox  fərdlərin  birgə  işləməsi  ilə  şərtlənən, 
müəyyən özünəməxsus incəliklərini büruzə verir: 
– Fikirlərin plüralizmi. Hər bir elmi iş yaradıcı fəaliyyət olduğundan bu 
prosesin  məhdudiyyətlər  daxilində  aparılmaması  vacib  amillərdəndir. 
Ə
lbəttə böyük elmi məsələlər bir neçə işçinin iştirakı ilə araşdırıldığından  
ə
vvəlcədən  hazırlanmış  işçi  proqramına  ehtiyac  yaranır.  Amma  bu  ayrı–
ayrı işçilərin ideya və tələblərini inkar etməyə şərait yaratmır. Elmi pro-
sesdə  diktatura  məsələnin  həllinə  yalnız  mənfi  təsir  göstərir.  Məsələn, 
eyni  elmi  sahədə  müxtəlif  elmi  məktəblər  mövcud  ola  bilər.  Onların 
effektiv  işləmələri  yalnız  müxtəlif  elmi  baxışların,  fikirlərin  və  yanaş-
maların obyektivliyi şəraitində mümkündür. Bu və ya digər nəzəriyyənin 
qəbul  edilməsi  və  ya  inkar  edilməsini  praktika  göstərir.  Keçmişdə, 
fizikada  R.Huk  və  İ.Nyutonun,  fiziologiyada  İ.Pavlovun  işlədikləri 
nəzəriyyələri buna misal çəkmək olar.  
–  Elmdə  kommunikasiya  bir  elmi  cəmiyyət  daxilində  əldə  edilən 
nəticələrin digərləri ilə müzakirə edilməsi sayəsində yanılma və xətaların 
vaxtında aşkar edilməsi və hətta korreksiya edilməsi baxımından vacibdir. 
Ə
sasən  də  elmə  yeni  qədəm  qoymuş  gənc  tədqiqatçıların  müəyyən 
təcrübəyə  malik  insanlarla  əlaqəsi  onların  işinin  effektiv  təşkil  edilmə-

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
  39 
sində  önəmli  yer  tutur.  Şəxsi  kontaktlardan  əlavə,  dövri  təşkil  olunan  
elmi  konfranslar,  simpoziumlar,  seminarlar  və  ya  xüsusi  elmi  mətbuatın 
köməyindən  istifadə  oluna  bilər.  Burada  tədqiqatçı  bir  tərəfdən  öz  elmi 
nəticələrini  çap  etdirir  və  onları  müzakirəyə  çıxarır,  digər  tərəfdən 
başqalarının işləri ilə tanış olur. 
–  Elmi  işin  nəticəsinin  tətbiqi  elmi  fəaliyyətin  vacib  anı  sayılır. 
Nəticələrin  praktiki  tətbiqi  elmi  sahədən  və  qoyulan  məsələnin  məz-
munundan  çox  asılıdır.  Praktiki  elmlərdə  bu  çox  vaxt  məcburi  bir  akt 
sayılsa  da,  humanitar  elmlərdə  nisbi  xarakter  daşıyır.  Çünki,  bu  sadəcə 
mümkün  deyil.  Belə  bir  misala  baxaq.  Hər  il  pedaqogika  sahəsində 
onlarla  dissertasiya  müdafiə  edilir.  Bütün  dissertasiyalardakı  nəticələrin 
tədris  prosesində  tətbiq  olunması  üçün  müəllimin  böyük  həcmli  işlərin 
hamısını oxuması real görünmür.  Burada tətbiq mexanizmi başqa şəkildə 
həyata  keçirilir.    Başqa  tərəfdən  heç  də  istənilən  nəticəni  tətbiq  etmək 
mümkün  olmur.  Bir  çox  hallarda  tədqiqatlar  elmin  özünün  zəngin-
ləşdirilməsi  üçün  həyata  keçirilir.  Yalnız  müəyyən  həcmdə  elmi  biliklər 
toplandıqdan  sonra  onların  kütləvi  praktikada  tətbiqi  bu  və  ya  digər 
prosesin keyfiyyətinin dəyişdirilməsinə imkan aça bilər.  
  
1.9. Texniki və intellektual yaradıcılığın hüquqi qorunması
 
Elmi yeniliklərin patentləşdirilməsi
 
Müasir  cəmiyyətin  inkişafında  elmi  texniki  tərəqqi  müstəsna  rol 
oynayır.  Elmi–tədqiqat  işlərinin  uğurla  yerinə  yetirilməsi  zamanı  əldə  
edilən  "ixtiralar",  "dəyərli  modellər",  "sənaye  nümunələri"  texniki    tərəq-
qinin tətbiqində mühüm rol oynayır. Yeni məmulların yaradılması və isteh-
salı  ilə  məşğul  olan  sənaye  sahələri  üçün  əldə  edilmiş  nailiyyətlərin 
patentlərlə  qorunması  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bununla  müəssisələr 
bazarda əldə etdikləri üstünlüklərini davamlı olaraq qoruya bilir və rəqabətə 
qarşı  dayanıqlı  olurlar.  Bu  baxımdan,  yeniliklərin  yaranması  və  praktiki 
cəhətdən işləməsi üçün onların hüquqi cəhətdən qorunması çox vacibdir.  
Azərbaycan  Respublikası  qanunvericiliyinə  əsasən  ixtiralar,  onların 
verilməsi  və  qorunması  “Patent  haqqında  Azərbaycan  Respublikasının 
Qanunu”  [17-19]  tərəfindən  tənzimlənir.  Aşağıda  patentlə  bağlı,  qanunla 

---