Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi
46
istifadə edirlər. Fundamental tədqiqatlarda əsas səciyyəvi göstərici kimi
onların aktuallığı, nəzəri yeniliyi, konseptuallığı, təsdiq olunabilmə qabiliy-
yəti, perspektivliyi və nəticələrin praktikaya tətbiqi öndə durduğu halda,
tətbiq xarakterli elmi işlərdə ilk növbədə onun praktiki aktuallığı və
vacibliyi, praktiki tətbiqolunma imkanları əsas götürülür. Fundamental
elmlərdə alınmış yeniliklər yalnız bir neçə ildən sonra öz səmərəsini verir.
Onların nəticələri sənayenin bir çox sahələrində tətbiq tapır, hətta tətbiqi
ə
vvəlcədən gözlənilməyən sahələrdə də. Burada yalnız keyfiyyət meyarları
ə
sasında qiymətləndirmə aparıla bilir: nəticələrin bir çox sənaye
sahələrində tətbiqinin mümkünlüyü, daha aktual tədqiqatların prinsipial
inkişafına təkan verən yeniliyin kəşfi, dünya elminin inkişafına töhfə verən
fundamental monoqrafiyaların yazılması. Bu halda elmi işlər üçün əsas
yenilik aktuallıq və səmərəlik sayılır (şəkil 1.3).
İ
qtisadi səmərəlik istehsalda canlı və maşın əməyinin ölçülməsi
sayəsində əldə olunan maya dəyəri ilə ifadə olunur. Eyni zamanda elmi
texniki səmərəlik elm və texnikanın inkişafının əsas bünövrəsi olan yeni
elmi biliklərin artmasını xarakterizə edir. Sosial səmərəlik insanların həyat
səviyyəsinin, səhiyyənin inkişafı, mədəniyyət, elm və təhsil, ekoloji şəraitin
yaxılaşması və s. şəklində özünü büruzə verir [26].
Elmi–tədqiqat işlərinin səmərəliyinin qiymətləndirilməsində elmi
mərkəzlərin fəaliyyətilə bağlı bütün kompleks işlərin (elmi işlərin icrası,
tələbə və doktorantlara rəhbərlik, ixtira və patent araşdırmaları, nəticələrin
çapı) nəzərə alınması vacibdir. Burada ali məktəbin elmi potensialı böyük
rol oynayır. Ali məktəbin və elm mərkəzlərinin elmi potensialı elmi
kadrların strukturu, məlumat və material–texniki təminatından asılı olduğu
qədər də, elm sisteminin optimal təşkilindən və bütün strukturların çevik
qarşılıqlı işləyə bilməsini təmin edən mühitdən asılıdır [15, 27].
Elmi mərkəzlərdə fəaliyyətin səmərəliyinin bir mənalı şəkildə
qiymətləndirilə bilinməməsi probleminin iki əsas aspekti vardır. Birincisi
yuxarıda qeyd edildiyi kimi iqtisadi xarakter daşıyır: tədqiqat nəticələrinin
istehsala tətbiqi. İkinci aspekt koqnitiv səmərəlik adlanır. Koqnitiv
səmərəlik əsas işi müşaiyət edən proses nəticəsində formalaşır: yeni elmi
kitabların və dərsliklərin yazılması, elmi məqalələrin dərci, qazanılan
biliklərə əsaslanan yeni mühazirələrin oxunması, konfrans və seminarların
Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi
47
təşkili, tələbələrin elmi işlərə cəlb olunması. Bütün bunlar ali məktəbin bir
elm mərkəzi kimi elmi potensialının təsvir olunmasına imkan verir.
Məlumdur ki, elmin tədris prosesinə və mütəxəssislərin hazırlığı prosesinə
təsirini kəmiyyətlə ifadə etmək olmur. Ancaq bunu müsbət amil kimi
nəzərə almamaq mümkün deyil. Təcrübə göstərir ki, ali məktəblərdə elmi–
tədqiqat prosesinə cəlb olunan gənclər istehsalatda qarşılarına çıxan texniki
və sosial problemləri qısa zamanda uğurla həll edirlər. Elə ali məktəbdə
aparılan elmi–tədqiqat işlərinin səmərəliyinin dəyərləndirilməsinin
məzmunu da bundan ibarətdir (şəkil 1.3).
Şəkil 1.3. Elmi
–
tədqiqat işlərinin səmərəliyinin yoxlanılması.
İ
qtisadi səmərəliyin istehsal şəraitində təyin olunması nisbətən
mürəkkəb prosesdir. O, yeni texnologiyaların tətbiqi, idarəetmə sistem-
lərinin təkmilləşdirilməsi və s. proses təşkiledicilərinin səmərəliyini hər
tərəfli öyrənməyi tələb edir. Bu zaman tədqiqat işlərinin aparılmasına
çəkilən xərclər və onun tətbiqindən əldə olunan iqtisadi səmərə müqayisə
edilir. Uzun müddətli tətbiq prosesində iqtisadi səmərəlik elmi proqramın
Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi
48
icra müddətində yer alan inteqral iqtisadi göstəricilər əsasında aparılır.
Tətbiqi araşdırmaların səmərəliyini qiymətləndirmək nisbətən asandır.
Bu halda müxtəlif fərqli kəmiyyət meyarlarından istifadə edilir. İstənilən
tədqiqat işlərinin səmərəliyi haqqında yalnız onun başa çatmasından sonra
mühakimə yürütmək olar. Zaman amili burada əsas götürülür. Tətbiqi
elmlərin nəticələrinin praktiki tətbiqi imkan daxilində qısa olmalıdır.
Ə
lverişli zaman kəsiyi kimi 3 il götürülür. Bir çox tətbiqi elmlərin xalq
təsərrüfatındakı səmərə vermə ehtimalı 80% civarındadır.
Nəticədə onu qeyd etmək lazımdır ki, elmi–tədqiqatların iqtisadi
səmərəliyi sahədən və araşdırılan problemdən asılıdır. Uyğun olaraq
istənilən elmi–tədqiqat işində tədqiqat mövzusunun seçilməsi və
ə
saslandırılması ilə barəbər onun praktiki əhəmiyyətinin də, öncədən bu və
ya digər dəyərləndirmə sistemində qiymətləndirilməsi vacibdir.
Elmi–tədqiqat işlərinin səmərəliyindən danışanda ona çəkilən xərclərin
nəzərdən keçirilməsi maraqlıdır. Elmə kapital yatırılması çox effektiv sahə
sayılır. Dünya praktikası göstərir ki, elm bu sahəyə qoyulan kapitalı
100÷200% həddində geri qaytarır. Xarici iqtisadçıların hesablamalarına
görə elmə qoyulan 1 dolların verdiyi mənfəət 4‒7 dollar həddindədir.
Elmi–tədqiqat işlərinin səmərəli aparılması sənayenin inkişafı üçün vacib
alət sayılır.
Ə
gər fundamental və tətbiqi tədqiqatlara qoyulan ümumi xərci vahid
kimi qəbul etsək, onda yeni biliklərin istehsalına və onun xalq təsərrüfatı
tərəfindən mənimsənilməsinə çəkilən xərclərin nisbəti 1:7 həddindədir
(ABŞ-da bu nisbət 1:11) [14]. Bu onu göstərir ki, xalq təsərrüfatında yeni
ideyaların tətbiqi üçün imkanlar məhduddur.
İ
qtisadiyyatda iki inkişaf yolu mövcuddur: ekstensiv və intensiv.
Ekstensiv inkişaf mövcud sənaye gücünün sadəcə çoxaldılması (zavodların
genişləndirilməsi, dəzgah sayının artırılması və s.) hesabına əldə edilir.
İ
ntensiv inkişaf yolu isə mövcud istehsalın daha səmərəli istifadə olunması
hesabına daha çox məhsul istehsal etməyi tələb edir. Bu isə yalnılz elmi–
texniki tərəqqinin istehsala geniş tətbiqi sayəsində mümkündür.
Dostları ilə paylaş: |