Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri Vüsalə Musalı
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 151 təbii ehtiyatları, ekologiyası, əhalisi, dili, dini, tarixi, Azərbaycan Dövlətinin Konstitusiyasının əsasları və b. məlumatlar yer almıĢ- dır. Bu ensiklopediya 2007-ci ildə “Azərbaycan Milli Ensiklo- pediyası” Elmi Mərkəzi tərəfindən nəfis Ģəkildə çap olunmuĢdur. Lüğətlərin tərtibi və redaktəsi Müəyyən üsulla düzülüb, mənası, başqa dilə tərcüməsi, düz- gün imlası, tələffüzü və s. verilən sözlər toplusu lüğət adlanır. Lü- ğət hər Ģeydən əvvəl dil faktları üzərində müĢahidə aparmaq və əl- də edilmiĢ təcrübəni ümumiləĢdirməkdir. Lüğətlər sözlərin sada- lanması ilə məhdudlaĢmır, sözlərin mənasını izah və müəyyən edir; ya izah olunan sözün arxasında hansı əĢya və hadisənin dur- masından danıĢır, ya da əmələ gəlməsi, tələffüzü və yazılıĢı haq- qında ümumi məlumatlar verir və s. Leksikoqrafiya dilçilikdə lüğətlərin tərtibi məsələləri və öy- rənilməsi, bu və ya digər dilə məxsus sözlərin toplanması, onların sistemləĢdirilməsi və lüğət Ģəklində nəĢri, ümumi və xüsusi tipli lüğətlərin toplusu ilə məĢğul olan sahədir. 148 Lüğətlərin sözlüyü müxtəlif olur. Sözlərin seçilməsində ümumi tələbat həmiĢə əsas götürülə bilməz. Lüğətlərdə əlifba sırası ilə düzülərək izah edilən sözlərə baş sözlər deyilir. BaĢ sözlər izahedici, cədvəl, siyahı və formal Ģəkil- də olur. Qəbul olunmuĢ ümumi leksikoqrafik ənənəyə əsasən hər bir baĢ söz iri yağlı Ģriftlə ayrılır. Hər bir baĢ söz eyni zamanda voka- buladır. Vokabula, ümumiyyətlə əzbər öyrənmək üçün ana dilinə tərcümə olunan xarici söz, lüğətçilikdə baĢ söz mənasında iĢlədilsə də, ondan bir qədər fərqlənir. Vokabula yalnız baĢ söz deyil, həm 148 Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. –Bakı: 1988, s. 238. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 152 də ayrıca lüğət məqaləsi kimi ayrılmamıĢ, leksikoqrafik təhlili olan, tərkibinə görə törəmə sözlərdir 149 . BaĢ sözə aid verilən izahat lüğət məqaləsi adlanır. Lüğət mə- qaləsində baĢ sözlər əlifba sırası ilə izah olunur. Lüğət mə-qa-ləsi lüğətdə kompozisiya və kommunikativlik vahidi hesab olu-nur. BaĢ söz, onun formal səciyyəsi (qrammatik, orfoqrafik, orfoepik), onun mənalandırılması sözün formal və ya semantik xüsu- siyyətlərini aydınlaĢdırmaq üçün mətndən misallar götürmək, baĢ sözə yaxın olan sözlərə iĢarə etmək, müxtəlif səciyyəli arayıĢlar – bunların hamısı lüğət məqaləsinin komponentləridir. BaĢ sözlər lüğət məqaləsində aĢağıdakı Ģəkildə izah edilir: əvvəlcə dayaq sözün əsas mənası, sonra onun baĢqa mənaları sitat gətirmə yolu ilə verilir. Demək əsas sözə verilən bütün izah və illüstrativ mate- rial lüğət məqaləsinə daxildir. Lüğət sözlükdən, vokabulaların ardıcıl olaraq verilməsindən, sözə və onun mənalarına fonetik, qrammatik, üslubi cəhətdən re- markalar və iĢarələr verməkdən, illüstrativ materialdan, sözlərin frazeologizmliyindən, onların tərcüməsindən və ya izahatından ibarətdir. Lüğət üçün əsas məsələ sözlükdür. Lüğətin məzmunu söz- lüklə bağlıdır. Lüğətlərin məqsəd və növünə görə sözlüyün tərkibi və həcmi müəyyən edilir. Lüğətin sözlüyü lüğətdə ətraflı izah edi- ləcək bütün vokabulaların siyahısı deməkdir. Lüğətdəki baĢ sözlə- rin bütün məcmusu sözlük adlanır 150 . Hər bir lüğətin sözlüyü Ģüurlu olaraq hüdudlandırılır: lüğət tərkibinin müəyyən hissəsini təĢkil edən jarqonizm, xüsusi termin- lər, az iĢlədilən və daha az sabit olan neologizmlər, arxaizmlər və s. daxil edilmir. Adətən, lüğətə aktiv iĢlədilən, hamının baĢa düĢdüyü, ədəbi dil və etik normalara uyğun gələn sözlər daxil edilir. Lüğətdə izah 149 Yenə orada. s. 239. 150 Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. –Bakı: 1988, s. 240. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 153 olunmayan sözlər bunlardır: ölkə, Ģəhər, çay və s. adları; müasir dilimizdə iĢlənməyən qəliz alınma sözlər; ədəbsiz sözlər; xüsusi terminlər və s. Lüğət sözlüyündə dilin leksikasının zəruri mənzərəsini əks etdirən, insan həyatının bütün sahələrini əhatə edən sözlər veril- məlidir. Lüğət üçün sözlər iki Ģəkildə seçilə bilər: heç bir istisna olmadan dildəki sözlərin hamısı əhatə edilir; məqsəd heç bir hüdud qoymadan ədəbi dildəki bütün sözləri daxil etməkdir; ancaq müasir dildə iĢlədilən sözlər seçilir. Sözlüyün tərtibində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır: Sözlərin seçmə prinsipini yaratmaq: Seçilən sözün tələbatın profilinə uyğunluğunu təmin etmək 151 . Lüğət məqaləsində sözün müxtəlif mənalarını ayırmaq üçün xü-susi iĢarələrdən, durğu iĢarələrindən və rəqəmlərdən istifadə olunur. ĠĢarələr ixtisar sözlər və ya xüsusi Ģərti ifadələr Ģəklində də özünü göstərir. Sözü tələffüzcə düzgün müəyyənləĢdirmək üçün onun xüsusi transkripsiyası və vurğusu qeyd edilir. Tərcümə lüğətlərində baĢ sözlər iki Ģəkildə verilir: tərcümə etmə; sinonimi ilə. Lüğətlərdə sözlər izahetmə – təsvir, sinonimika, baxdırma, leksik izah, genetik və s. üsullarla verilir. Leksikoqrafiyada lüğətləri tərtib etməyin üç üsulu möv- cudur: 1. sözyaratma və ya etimoloji üsul 2. «yuva» üsulu 3. sözlərin əlifba sırası üsulu. 151 Yenə orada, s. 241. Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|