Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri Vüsalə Musalı
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Soraq kitabçası
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 154 Lüğətlərdə baĢ sözlər iki üsulla verilir: «yuva» (eyni kökdən olan sözlərin bir qrupda yerləĢdirilməsi) və əlifba (sözlərin əlifba sırası ilə düzülüĢü). Müasir lüğətlər əsasən, əlifba üsulu ilə tərtib olunur. Lüğətlərin iki növü var: ensiklopedik və filoloji (izahlı, ikidilli, dialektologiya, orfoqrafiya, frazeologiya, terminologiya, orfoepiya, etimologiya, xarici sözlər və s.). Lüğətin əsas funksiya- ları sırasına informativ, kommunikativ və normativ funksiyaları aid etmək olar. Lüğət məqaləsi lüğətin struktur vahidi hesab olunur. Məqalə tam, əsas və əlavə informasiya zonalarına ayrılır. Dil lüğətlərinin sistemləĢdirilməsi təcrübəsi, onların tərtibi və təsviri haqqında geniĢ məlumatlar leksikoqrafiyada toplanmıĢ- dır. Nəzəri leksikoqrafiya (lüğətçilik) lüğətlərin ümumi tipologi- yasının və yeni lüğətlərin iĢlənməsini, lüğətin makrostrukturunun iĢlənməsini (sözlərin seçilməsi, sözlərin və lüğət məqalələrinin yerləĢdirilməsi, omonimlərin seçilməsi), lüğətin mikrostrukturu- nun iĢlənməsi, yəni ayrıca lüğət məqaləsinin (mənaların seçilməsi, təsnifləĢdirilməsi) hazırlanmasını əhatə edir. Lüğətçilik praktikasının inkiĢafı lüğətlərin redaktor hazırlığı ilə sıx bağlıdır və real redaktor qərarlarında öz əksini tapır. Lüğətləri məzmun və xarakterinə – sözü və ya məfhumu ne- cə izah etməsinə görə beĢ qrupa bölmək olar: filoloji, ideoqrafik, ensiklopedik, tədris, tezlik lüğətləri 152 . Lüğətlər ya sözlərin etimologiyası və tarixən mənaca inkiĢafı haqqında məlumat verir (etimoloji və tarixi lüğətlər), ya sözün mənasını, iĢlədilməsini, yazılıĢını, düzgün tələffüz olunmasını qeyd edir (orfoqrafik, fonetik, orfoepiya lüğətləri), ya sözün məna- larını açır (omonim, sinonim və s. lüğətləri), ya məfhumları sim- volik Ģəkildə izah edir (ideoqrafik lüğətlər), ya da əĢya və hadi- sələri, məfhumları Ģərh edir (ensiklopedik). 152 Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. –Bakı: 1988, s. 248. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 155 Linqvistik lüğətlər dilin leksik-semantik strukturunu təsvir edir. Linqvistik lüğətlərin təsvir obyekti dil vahidləri hesab olunur. Məsələn: Omonimlər lüğəti. Terminoloji lüğətlər bir və ya bir neçə sahənin terminologi- yasını əks etdirir. Terminləri izah edən lüğətlər terminoloji lüğət- lər adlanır. Terminoloji lüğətlər tərtib olunarkən semantik, morfo- loji, kalka və sintaktik üsullardan istifadə edilir. Terminoloji lüğət- lər məqsəd və xarakterinə görə birdilli və ikidilli olur. Birdilli ter- minoloji lüğətlərdə elmin müxtəlif sahələrinə aid terminlər əlif-ba sırası ilə göstərilir. Bu lüğətlər əlifba xarakterli terminoloji lüğə- tdir. Ġkidilli terminoloji lüğətlər daha çox tərcümə xarakterli olur. Ensiklopedik lüğətlər hər hansı bir sahənin müasir vəziyyə- tini, vacib hadisələri və s. əhatə edir. Bu lüğətlərdə sözlərin özü deyil, onların ifadə etdikləri elmi, siyasi, istehsalat, ədəbi və baĢqa məfhumların predmet və hadisələri izah olunur. Ensiklopedik lü- ğətlər universal (ümumi) və xüsusi olmaqla iki yerə bölünür. Bu lüğətlərdə məqalələr əlifba sırası ilə düzülür. Böyük məqalələr bir neçə hissədən ibarət olur. Hər hissə ayrıca baĢlıqlarla verilir. Veri- lən sözlərin əsasını isimlər təĢkil edir. Məqalənin adından sonra vergül və ya mötərizənin qoyulması həmin sözün əsas mənası ilə yanaĢı onun baĢqa mənalarının olduğunu göstərir. Ensiklopedik lüğətlərdə də ixtisarlar, illüstrativ material verilir. NəĢrdə yerləĢmə yerinə görə lüğətlər birtərəfli – yəni sadəcə mətnin sol hissəsini əhatə edənlər və iki tərəfli olurlar. Ġki tərəfli lüğətlər tərcümə və tərcümə olmayan lüğətlərə ayrılır. Lüğət blokunun sərlövhələrinin yerləĢmə yerinə görə lüğət- lər əlifba və qeyri-əlifba lüğətlərinə ayrılır. Əlifba lüğətləri isə cid- di əlifba (birbaĢa və əksinə) və qruplaĢdırılmıĢ (bir kökdən olan sözlərin bir bənddə verilməsi) olurlar. Qeyri əlifba luğətlərinin tematik və sistematik növləri vardır. Əksinə lüğətlərdə sözlər bi- rinci hərfə görə deyil, sonuncu hərfə görə düzülür. Ġ.Umudlu 2004-cü ildə lüğət nəĢri üzrə apardığı araĢdırmala- rın yekunu olaraq yazır: “Müstəqillikdən sonra, xüsusən də son il- Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 156 lərdə müxtəlif səpkilərdə çoxlu lüğətlər nəĢr edilmiĢdir. Say eti- barı ilə terminoloji lüğətlər üstünlük təĢkil edir. Akademik lüğətlər azlıq təĢkil edir, nəĢriyyatlar daha çox kiçik həcmli, praktik lüğət- lərə üstünlük verirlər. AMEA Dilçilik Ġnstitutunun elmi Ģurası və Terminologiya Komitəsi mütəxəssislərin rəyi olmadan nəĢr edil- miĢ lüğətlər məzmun və keyfiyyət baxımından qüsurlu sayılır” 153 . Son illərdə nəĢr olunan lüğətlərin arasında bunları sadalamaq mümkündür: Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti (IV-cilddə. ABCÇD I cild /red. Ə.Orucov; tərtibçilər: Ə.Orucov, B.Abdul-layev, N.Rəhimzadə); B.: ġərq-Qərb, 2006; Azərbaycan dilinin orfo- qrafiya lüğəti (red. A.Axundov; Azərb. Respublikası Dövlət Dil Komissiyası, AMEA, Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutu). B.: Lider, 2004; Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (2 cild- də /BaĢ red. Y.Mahmudov; Red. heyəti. Ġ.Ağayev, T.Babayev) B.: Lider, 2004; Azərbaycanca-rusca lüğət (4 cilddə müəl. M.Tağı- yev, Ġ.Aydınov, Ġ.Kərimov və b.; red. M.T.Tağıyev və b.) Ba- kı Slavyan Universiteti.- B.: ġərq-Qərb, 2006; Ġngiliscə-Azərbay- canca lüğət (Tərt. O.Türksevər (Musayev), T.Əliyev, Q.Məmmə- dov və b.). B.: ġərq-Qərb, 2004; Klassik Azərbaycan ədəbiyyatın- da iĢlənən ərəb və fars sözləri lüğəti (2 cilddə. /tərt. ed. B.Abdul- layev, M.Əsgərli, H.Zərinəzadə; elmi red. M.Adilov) B.: ġərq- Qərb, 2005; Rusca-Azərbaycanca lüğət (Üç cilddə /Red. Ə.Oru- cov; AMEA Nəsimi adına Dilçilik Ġnstitutu). B.: ġərq-Qərb, 2005. Soraq kitabçası Soraq kitabçası sistemli quruluĢu olan, informasiya vahidləri əlifba sırası ilə düzülmüĢ, tətbiqi, praktiki xarakter daĢıyan mə- lumat nəĢrləridir. Soraq kitabçaları hər hansı sahə haqqında kom- pleks məlumatları əhatə edir. Soraq kitabçalarının struktur vahidi 153 Umudlu Ġ.Kitab nəĢri bu gün. Bakı, 2004, s. 191. Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|