Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müzakirə mövzusu
81 böhranlı vəziyyətin ideoloji və mədəni tərəfini nəzərə almamağımızdır. Bu, həmin mədəni və ideoloji tərəfdir ki, özümüzə və ətraf aləmə olan baxışımızı əks etdirir. Elə isə islam düşüncə sistemində universal‐kompleks baxış dedikdə: ‐ təbii və sosial‐psixoloji amillərin insan zehnindəki inikası; ‐ dünyaya sözügedən amillərlə möhkəm, sağlam, təhlükəsiz, rəğbətləndirici və ehtiyatkar əlaqə yaratmağı zəruri edən münasibət; ‐ və dünyanı dəyişmə planı başa düşülür. Dünyagörüşü yaradıcıya, dünyaya, həyata, insana olan universal təsəvvürün problemləri ilə sıx bağlıdır və o, insanın dünya həyatına dair “nə vaxt?”, “nə üçün?” və “haraya?” kimi suallara cavab verməyə çalışır. Təsəvvür problemləri ilə əlaqəli zehni və praktik fəaliyyət də dünyagörüşü anlayışı ilə sıx bağlıdır. Həmçinin, dünyagörüşü dedikdə, fərdin özünə və digər insanlara olan baxışı nəzərdə tutulur. Kollektivin (millətin) özünə və digər kollektivlər (millətlər) arasındakı mövqeyinə olan baxışı da bu qəbildəndir.
təşkil edə bilər?
Məlumdur ki, sözügedən mənada dünyagörüşü “dünyanın coğrafi fiqhi” anlayışının bir parçası deməkdir. Dünyanın coğrafi fiqhi anlayışına isə ərazi və məkanlarla bağlı fiqhi hökmlər, bir ərazidə yaşamağa, oraya və oradan köçməyə dair şəriət hökmləri daxildir. Biz burada fiqh və fiqhi baxış anlayışlarını ümumi mütləq mənada deyil, quru terminoloji mənada nəzərdən keçiririk. Ümumi mütləq məna isə o deməkdir ki, dini mətnlər məqsədləri və ümumi mahiyyəti baxımından başa düşülməli, dini mətnin tələb olunduğu reallıq dərk edilməli, insanların həyatında ilahi hidayətin məqsədlərinin reallaşması üçün dini mətnlərin reallığa tətbiqinə imkan verən düşüncə formaları tapılmalıdır. Fiqhi baxış “İslam diyarı” (darülislam) daxilində və xaricində müsəlmanların digər xalqlarla münasibətlərini tənzimləyən siyasi fiqhin bir parçası olmuşdur. Tədqiqatlar göstərir ki, bu fiqh sahəsi fərdi ibadət və dini ayinlər fiqhi ilə müqayisədə olduqca zəif inkişaf etmişdir. İnsanların islam risaləsinə (missiyasını) görə təsnif edilməsi belə (missiyanı daşıyan “itaətkar ümmət”, missiyanın hələ də yönəldildiyi
82 “çağırılan ümmət” və s.), siyasi fiqh və dünyaya bölücü baxış böhranını aradan qaldırmadı. Bu səbəbdən ortaya sanballı metodoloji tədqiqatların aparılmasını zəruri edən çoxlu suallar çıxdı. Həmin suallar müasir müsəlman zehniyyətindəki məlum fiqhi
baxışın elementlərini formalaşdıran amillər, bu amillərin müəyyənləşdirilməsində Quranın, Peyğəmbərin həyatı və sünnəsinin mənbəliliyi məsələsi, islam xilafətinin tarixi reallığının və siyasi çəkisindəki dəyişilmələrin sonrakı dövrlərdə oynadığı rolu ətrafında cərəyan edirdi. Həmçinin, yuxarıda sadalananların müsəlman alimlərinin islam irsinə verdiyi töhfələrinə təsiri və XX əsr ideoloqları və islahatçı‐maarifçilərinin yaşadığı sosial‐ siyasi mühitin dərkində islam irsinin oynadığı rol barəsində suallar yarandı. Müasir dövrdə bölüşdürücü fiqhi baxışın hələ də mövcudluğunun, islam ölkələri daxilində və xaricində qeyri‐ müsəlmanlarla olan münasibət formalarının müxtəlif şəkildə başa düşülməsinin səbəbləri, bu əlaqələrin hazırkı və gələcək dövrlərdəki vəziyyəti ətrafında verilən suallar da bu qəbildəndir. Əgər müasir dövrdə müsəlman fərdin dünyagörüşü onun bu dünyadakı mövqeyinə uyğun olaraq müəyyənləşərsə, o, özünü tarixi və coğrafi aspektdə yad hesab etməyəcək, digər insanlara onunla heç bir əlaqəsi olmayan kəslər münasibəti bəsləməyəcəkdir. Əksinə, görəcəkdir ki, o, bu dünyanın bir parçasıdır; həm o özü başqaları haqda danışır, həm də başqaları onun barəsində söz salırlar; o, onları, onlar da onu görürlər. Artıq dünyagörüşü müxtəlif insan qrupları arasındakı problemlərin təbiətinin dərki üçün ideologiyaya çevrilib. Həmçinin, insanlar arasındakı dünyagörüşü formalarına aid oxşar və fərqli cəhətlərin aydınlaşdırılması məlum problemlərə münasibəti müəyyən‐ ləşdirib onları həll edən üsul rolunu oynayır. Yaxşı olardı ki, müsəlmanlar dünyagörüşü anlayışından fikirlərin, mövqelərin, şəxslər və müəssisələrin təhlili vahidi kimi istifadə etsinlər. Bununla da onlar başqalarının dünyagörüşlərini başa düşmək imkanı əldə etmiş olarlar. Eləcə də müsəlmanların öz dünyagörüşlərini başqalarına izah etmələri daha da faydalı olardı. Bu zaman qarşı tərəfin müsəlmanları zərərli fəaliyyətdə təqsirləndirən ittihamlarını boşa çıxaran izah üsullarından istifadə etmək lazımdır. Müzakirə mövzusu. Müasir islam müraciəti metodologiyasının formalaşması üçün müsəlmanların dünyagörüşü formalarına hansı funksiyaları yükləmək olar?
83 İnsanın sahib olduğu dünyagörüşü hər şeydən qabaq özünə olan baxışını əks etdirir. Belə bir baxış əsasında isə onun başqalarına olan münasibəti müəyyənləşir. İnsanın özünə olan baxışı onun digərlərinə olan münasibətinə təsir edir. Bu zaman digər insanların onunla birlikdə eyni fikir və fəaliyyəti bölüşüb‐bölüşməməklərinin fərqi yoxdur. Həmçinin, bu baxış müxtəlif dinlərin mənsublarına, fərqli fiqh məzhəbləri və ideoloji məktəblərə, partiya təşkilatlarına, sosial müəssisələrə münasibətdə onun mövqeyini təyin edir. İnsan bütün bunlara özündən fərqli digər şeylər kimi baxır. Hər hansı bir insanın dünyagörüşünün semantik çalarlıqları dini etiqad ünsürləri ilə, dünyanı, həyat və insanları dərketmə səviyyəsi ilə və təbiət, sosial və etik elmlərdən əldə etdiyi biliklərlə sıx əlaqəlidir. Yerin kürə şəkilli olması və hərəkət etməsi, kosmosa çıxma, coğrafi‐ astronomik fiqhin problemləri, təbiətlə münasibətdə ortaya çıxan digər məsələlər, psixikanın anlayış və problemləri, şəxsiyyət məsələləri və meyarları, bəşər cəmiyyətinin çoxnövlülüyü, dəyər və adət‐ənənələrin müxtəlifliyi... Bütün bunlar dünyagörüşünə aid məsələlərdir. Deməli, insan oğlu dünyagörüşünü zəruri olaraq formalaşdırmır, əksinə, dünyagörüşü bir zərurət kimi təbii və praktik formada insanın zehnində yaranır. Bu zaman kompleks struktur üçün şüurlu fəaliyyətə də ehtiyac qalmır. Fəlsəfədə belə kompleks baxışın qarşılığı şüurlu və mütəşəkkil formada qurulmuş “sistem” anlayışıdır. Hələ erkən dövrdə islam dünyasında sosial elmlərin inkişafına mane olan səbəblər mövcud idi 1 . Bunlardan biri müsəlmanların düşüncəsi və mədəniyyətinin saxtalaşdırılmış obrazları olmuşdur. Belə obrazlar Peyğəmbərin və Raşidi xilafəti dövründə başladılmış mədəni layihənin başa çatdırılmasına mane olmuş və qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq mümkün olmamışdır. “Sözügedən obrazların ən təhlükəlisi və birincisi ümmətin düşüncə və mədəni strukturunu formalaşdıran islam nöqteyi‐nəzərli dünyagörüşünün təhrif edilməsi idi. Bununla da müsbət keyfiyyətlərə malik və tövhidə əsaslanan kompleks islam dünyagörüşü forması müsəlman düşüncəsini, vicdanını, münasibət və sistemliliyini kompleks şəkildə istiqamətləndirməkdən
1 Əbdülhəmid əbu Süleyman. Əzmə li-əql əl-müslim (Müsəlmanın düşüncə böhranı). Herinden, Virciniya, Beynəlxalq İslam Düşüncəsi İnstitutu nəşrləri. 1991, səh, 82. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|