Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
93 mümkün olub: “Ey Adəm oğulları! Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək bir geyim və bir də bəzəkli libas (və ya mal‐dövlət) nazil etdik. Lakin təqva libası daha yaxşıdır (xeyirlidir). Bu, Allahın ayələrindəndir ki, bəlkə, (onunla) öyüd‐nəsihətə qulaq asasınız. Ey Adəm oğulları! Ayıb yerlərini özlərinə göstərmək üçün libaslarını soyundurub valideyninizi (Adəm və Həvvanı) Cənnətdən qovdurduğu kimi, Şeytan sizi də aldadıb yoldan çıxartmasın...” (əl‐Əraf, 26‐27). Vəhy öz yolgöstərənliyində davam edərək, reallıq haqda insanı məlumatlandırmışdır: “Sonra Allah qardaşının cəsədini necə basdırmağı ona göstərmək üçün yer eşən bir qarğa göndərdi. (Qabil) dedi: “Vay halıma! (Gör nə günə qalmışam!) Bu qarğa qədər olub qardaşımın cəsədini də basdıra bilmərəm?..” (əl‐Maidə, 31). Məlum vəhdaniyyətçi yanaşma üsulu Quran və dünya arasında bütövlüyün, qarşılıqlı münasibətlərin təminini ifadə edir ki, bununla da ağıl və iman arasındakı problemlər həll edilmiş olur. Həmçinin, vəhdaniyyətçi yanaşma tələb edir ki, vəhy elmləri ilə maddi, mənəvi və sosial aləmə dair qazanılmış bilik (elm) sahələri arasında harmoniya və müştərəklik yaradılsın. Sözügedən yanaşma qazanılmış dünyəvi elmlərə insanın yer üzünün varisi olması, orada yerini möhkəmlədib bəşəri abadlaşdırmanın aparılması üçün zəruri olan sahələr kimi nəzər yetirir. Aydın olur ki, bütövlüyün təmini üçün bu cür yanaşma tərzi insanı mötədil, orta məqam tutmağa istiqamətləndirir; insan fərd və kollektiv, bədən və ruh, dünya və axirət, öz və başqa, hüquq və vəzifə, məsuliyyət və cəzalandırma kimi ikili mahiyyətlər arasında ifrata və laqeydliyə yol vermir.
Ancaq qeyd edək ki, müxtəlif elmlərin kompleks halda nəzərdən keçirilməsi onların hamısının eyni əhəmiyyətə, prioritetliyə və obyektivliyə malik olması mənasına gəlmir. İnsan bədəninin müxtəlif üzvlərinin bir‐biri ilə əlaqəli şəkildə öz funksiyalarını yerinə yetirməsi mühümlük baxımından aşağı ətrafları ürək və beyinlə eyni müstəviyə qoymur
1 . Pak Allah başlıca bilik bəxş edən mənbə rolunu oynayır. Çünki O, insana yalnız iki mənbə ‐ vəhy və real dünya vasitəsilə bilik bəxş edərək, yalnız iki vasitə ‐ rasional və sensual təfəkkür (ağıl və hiss) ilə onu şərəfləndirib. Rasional təfəkkür (əql) yer üzündə insanın varisliyinin təmini üçün vəhy və real dünyaya müştərək nəzərlərlə baxır. Sensual
1 Wan Daud, Wan Mohd Nor. The Concept of Knowledge in Islam, London: Mansell, 1989, p. 67. 94 təfəkkür də hər iki mənbəyə kompleks yanaşaraq, real əşya və hadisələri, təzahürləri müşahidə edib təcrübədən keçirir; bəşəri təcrübədə dini (vəhymənbəli) mətnlərin hissi dərki üsulundan yararlanır. Aşağıdakı sxem, yəqin ki, bu münasibətləri daha aydın şəkildə ortaya qoyur.
Qurani‐Kərimin söz açdığı bilik sahələri arasındakı daimi əlaqədən vəhdaniyyətçi dünyagörüşü doğur. Belə daimi əlaqə sözügedən sahələri bir‐birindən ayıran sərhədləri “əridir”. Quran ayələri dünyanı axirətlə, qeyb aləmini gözlə görülən reallıqla əlaqələndirir. Ancaq daha mühümü budur ki, ayələr biliyin mənbələri və məqsədləri arasındakı vəhdət və bütövlüyü bizə çatdırır. Habelə, bəlkə də daha əhəmiyyətlisi budur ki, Qurani‐Kərimdəki “ayə” (hərfən: əlamət, işarə, göstərici) sözü bu müqəddəs kitabın leksik‐sintaktik ifadə vahidi olmaqla yanaşı, maddi, sosial və mənəvi münasibətləri (təzahürləri) ifadə edir. Quran yaradılışın mahiyyətini düşünüb‐dərk etsinlər deyə, insanları yer üzünü gəzməyə çağırdığı zaman sanki Pak Allah insanın yaradılma hekayəsini onun həyata dair biliklərdən, Yerin təbəqələri və oxşar yeniliklərdən əldə edəcəyi şey ilə əlaqələndirir. Quran ibrət olsun deyə, insanlardan yer üzünü gəzib‐dolaşmaqla əvvəlki xalq və mədəniyyətlərin başına gələnləri öyrənməyi tələb etməklə onlara yol göstərmək (hidayət) istəyir. Hidayətin Allahın lütfü olmasına baxmayaraq, Quran istəyir ki, insan yer üzünü dolaşıb dinləri, tarixi, qədim abidələri, sosioloji münasibətləri öyrənməklə onu öz zəhməti ilə əldə etsin. Eləcə də Quran insanı ətraf aləm və məxluqlardakı ilahi əlamətlərə nəzər salmağa, yəni, dünyaya və canlılara dair elmləri Biliyin mənbələri Biliyin əldə edilmə vasitələri Real aləm
Vəhy Rasional təfəkkür Sensual
təfəkkür 95 öyrənməyə çağırır. Bu, o deməkdir ki, Allahın kitabı həmin elmlərlə vəhy elmləri arasında bütövlük əlaqəsi yaradır, onlara kompleks münasibət bəsləyir. Müsəlman filosof İbn Rüşd sözügedən bütövlük haqqında yazır: “Mövcud olan bütün şeylər onların yaradılmasına dair biliklər bəxş etməklə yaradıcı bir gücün olmasından xəbər verir. Var olanların yaradılışına dair biliklər kamilləşdikcə yaradıcı haqqındakı biliklər də tamlaşır... Din (insanları) mövcud olan şeylərdən ibrət çıxarmağa rəğbətləndirir. Aydındır ki, bu iş şəriət baxımından ya vacib, ya da təşviq olunandır. Dinin insanları mövcud olanlardan rasional təfəkkürlə dərslər çıxarıb onlar barəsində bilik əldə etməyə çağırmasına dair Pak və Uca Allahın kitabında ayələr vardır. Məsələn: “...Ey bəsirət sahibləri! ibrət alın!”” (əl‐Həşr); “Məgər onlar göylərin və yerin mülkünə (Allahın göylərdəki və yerdəki səltənətinə, qüdrətinə), Allahın yaratmış olduğu hər
şeyə, əcəllərinin yaxınlaşması ehtimalına diqqət yetirib
düşünmürlərmi?..” (əl‐Əraf, 185). Bu ayələr (insanı) mövcudiyyət haqqında düşünməyə təşviq edir... Var olanlara baxıb‐düşünməyə tərəfdar çıxan dinə gəlincə, ona inanan şəxs düşünməzdən qabaq irəli atılaraq mövcudiyyəti öyrənməlidir. Mövcudiyyət isə düşünmə sayəsində fəaliyyət vasitələrinə çevrilir...” 1 . Əbu Hamid əl‐Qəzali də biliyin struktur birliyi probleminə toxunmuşdur. Alim Quranın ulduzlara dair bəzi ayələrinin yalnız astronomiya elminin köməkliyi ilə başa düşüləcəyini bildirmişdir. Həmçinin, Qəzali deyirdi ki, sağlamlıqla bağlı ayələri yalnız təbabətə dair biliklər vasitəsilə başa düşmək olar. “...saydığımız bu elmlər və sadalamadıqlarımıza gəlincə, birincilər Qurandan çıxarılmamışlar. Onların hamısı Uca Allahın ümmanlarının birindən götürülmüşdür. Bu ümman Allahın etdiklərinin... işlər və fəaliyyətlərin ümmanıdır. Misal üçün o, şəfa və xəstəliyə dair işlər ümmanıdır... (Sağlamlığa dair Allahın ortaya qoyduğu) bu məsələləri təbabəti dərindən öyrənən kəs anlaya bilər... Həmçinin, Ay və Günəşə dair biliyi ortaya qoymaq, olduqca dəqiqliklə onların hərəkət mənzilələrini (orbitlərinin) müəyyənləşdirmək Onun işlərindəndir. Yerin və göylərin tərkibinə bələd olmaqla – bu, elmin özüdür – Günəş və Ayın mahiyyətinə, onların tutulmalarına,
1 Əbu əl-Vəlid ibn Rüşd. Fəsl əl-Məqal fi təqrir ma beynə əl-hikmə vəş-şəriə min əl-İttisal (Şəriət (din) və hikmət (fəlsəfə) arasındakı əlaqənin müəyyənləşdirilməsinə dair yekun söz). Tədqiq Məhəmməd Abid əl- Cabirinindir. Beyrut, Ərəb Birliyi Tədqiqatlar Mərkəzi, 1997, səh. 85-87. 96 gündüzün gecə ilə əvəzlənməsinə, onların bir‐birini əvəz etməsi məsələsinə dərindən bələd olmaq mümkündür...” 1 . Hər nə qədər İbn Rüşd və Qəzali biliyə olan münasibətdə fərqli mövqedən çıxış etsələr də bir o qədər də biliyin bütövlüyü məsələsində yekdildirlər. Düzdür, Qəzali belə bir bütövlüyü biliyin strukturunda, İbn Rüşd isə elmlərin bir‐biri ilə əlaqəsində təsəvvür edir. Əzəmətli İbn Teymiyyəyə gəlincə, o, təbii və fəlsəfi elm sahələrinə dair tədqiqatlarında nəqli mətnlərlə müqayisə aparmaq əsasında müfəssəlliyə varan bir alimdir. İbn Teymiyyənin bu barədə yazdıqları 11 cilddə toplanmışdır. Qısa olaraq onun mövqeyi bundan ibarətdir ki, açıq‐aydın rasional elmlərlə səhih nəqli elmlər arasında, əslində heç bir ziddiyyət yoxdur. İbn Teymiyyə yazır: “İnsanların çəkişdikləri ümumi məsələləri diqqətlə nəzərdən keçirdim. Gördüm ki, səhih və aydın dini mətnlərə zidd olan şeylər şübhəli məsələlərdir və ağılla onların puçluğu məlum olur. Həmçinin, onların dinə qarşı olmağı da ağılla sübut olunur” 2 .
1 Əbu Hamid əl-Qəzali. Cəvahir əl-Quran və durəruhu (Quranın ləl-cəvahir və dürləri). Beyrut, “Dar əl- Cil” nəşriyyatı, 1988. səh. 26-27. 2 Əbu əl-Abbas Təqiyyəddin ibn Teymiyyə. Dər` təarüz əl-əql vən-nəql (Ağılın nəqllə ziddiyyətli olmasının rədd edilməsi). Cild I. İzahlar Məhəmməd Rəşad Salimindir. Ər-Riyad, Kral Məhəmməd ibn Səud adına İslam Universitetinin nəşrləri, 1979. səh. 147. 97
MƏDƏNİYYƏTLƏR VƏ XALQLARIN TARİXİNDƏ METODOLOGİYANIN İNKİŞAFINA DAİR XÜLASƏ Məlumdur ki, edilmiş hər hansı bir kəşf digər kəşflərə açar rolunu oynayır. Həmçinin, o da məlumdur ki, bütün, hətta mənfi təcrübələr belə, insan təfəkkürünün daha faydalı və qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatması üçün ən münasib olan şeylərə istiqamət‐ ləndirilməsində özünəməxsus rola sahibdir. Ancaq bəşəriyyət tarixi enişli və yoxuşludur. Bəşər mədəniyyəti coğrafiyadan coğrafiyaya, xalqlardan da xalqlara ötürülür. Pak Allah insanların imdadına çatır; göndərilmiş peyğəmbərlər onlara doğru yol göstərirlər, yollarını azıb ilahi öhdəlikləri unutduqlarında onları uçuruma yuvarlanmaqdan xilas edirlər. Peyğəmbər insanları Allaha itaətə qaytarıb ədalət və xeyirxahlıq prinsiplərinə əsaslanan cəmiyyət qurduqdan sonra görürsən ki, onlar peyğəmbərlərin xidmətlərinə xatirə olaraq onların şəkillərini çəkib heykəllərini qayırırlar. Sonra isə peyğəmbərlər unudulur, heykəllər isə bütlərə çevrilir! Ola bilsin ki, ağılları peyğəmbərlər dövründə ehtiyac hiss etdikləri Allahı fikirləşməklə insanlara bütlərin acizliyini və onlara ibadət etməyin ağılsızlıq olduğunu başa salır. Ancaq buna rəğmən, insanlar həmin bütləri ulduz, çay və inəklə simvollaşdırmaqda bir eyib görmürlər! Kahinlik və sehr ayinləri mifoloji təfəkkür dövrünün təzahürü olmasına baxmayaraq, elə xalqlar vardır ki, hələ də bu ayinlərə inanaraq, XXI əsrin informasiya vasitələrindən – süni peyklərdən, internet saytlarından, qəzet və forumlardan həmin ayinlərin nümayişi üçün istifadə edirlər. Belə insanlara nə deyəsən?! Dünya xalqları ayrı‐ayrı cəmiyyət və mühitlərdə eyni metodlardan istifadə etməyiblər. Elə cəmiyyətlər vardır ki, onlar müəyyən bir metoddan istifadə etdikləri halda digər cəmiyyətlər də başqa bir metodu tətbiq edib. Hətta hər hansı bir müasir cəmiyyət daxilində elə insanların şahidi olursan ki, onlar iş yerlərində öz vəzifələrini elmi‐sistematik üsulla yerinə yetirdikləri halda məişət və ailə həyatında cəmiyyətlərinə hakim kəsilmiş mifoloji xurafatlara inanırlar.
Bəşəri bilik, əslən Pak və Uca Allahın bir hədiyyəsidir və O, bilik vasitəsilə insanı digər məxluqlardan fərqləndirmişdir; Allah təala 98 Adəmə bütün adları öyrədərək, ona biliyin açarlarını və əldə olunması vasitələrini vermişdir. Allah bununla da bəşəriyyətin atasını ağıl və hisslər vasitəsilə vəhy və real həyatdan bilik hasil etməyə hazırlaşmışdır. Bəzi müəlliflərin metodologiyanın mərhələli olaraq qalxan xətt üzrə inkişaf etdiyini iddia etməsi doğru deyildir. Doğru olan budur ki, insanlar hər bir mərhələdə bilik əldə etmək üçün müxtəlif metodlardan, üsullardan yararlanmışlar. Adəmin ilk oğlu atasından birbaşa olaraq bəzi bilikləri əxz etmişdi. Ancaq qardaşını öldürdüyü zaman nə edəcəyini bilməmiş və qarğa ona müəllim nümunəsi olmuş və ona bu sözləri dedirtmişdir: ““...Vay halıma! (Gör nə günə qalmışam!) Bu qarğa qədər olub qardaşımın cəsədini də basdıra bilmərəm?..”” (əl‐Maidə, 31). Aydındır ki, xalqlar sahib olduqları biliklərdən yararlanma dərəcəsinə görə ya tərəqqi edir, ya da inkişafdan qalırlar. Geridə qalmış xalqlar sahib olduqları mədəni irsin qədir‐qiymətini bilməz, onu öz mənafeləri üçün istifadə etməkdə aciz qalarlar. Qərbi və Şərqi Roma imperiyalarının süqutu zamanı ∗ Avropanın vəziyyəti eynilə belə idi; avropalılar təbabət, riyaziyyat, fəlsəfə, həndəsə və poeziyada zəngin töhfələrə sahib qədim yunan elmi irsinin dəyərini anlamadılar. Müsəlmanlar isə intibah dövrünə qədəm basdıqlarında özlərinin və digər xalqların (avropalıların, hindlilərin və s.) sahib olduğu elmi‐ mədəni mirasın dəyərini başa düşərək, tərcümə hərəkatına başladılar, müxtəlif elmləri öyrəndilər, yazıb‐yaratdılar, inkişaf etdirdilər, yeni‐yeni kəşflərə imza atdılar. Ancaq sonralar onlar da sahib olduqları irsi “sərmayə” yatıra bilməyərək, alimlərin nailiyyətlərinin dəyərini lazımınca qiymətləndirmədilər. Dövr dolandı, Avropa intibah əsrinə qədəm qoydu; Qərb insanı gördü ki, müsəlmanlar sahib olduqları yunan irsini bəşəriyyətə tanıtmışlar. Onun da şahidi oldu ki, müsəlmanlar əvvəlki dövrlərin elm sahələrini mənimsəməklə kifayətlənməmiş, onları inkişaf etdirərək, müsbət nailiyyətlər qazanmışlar. Avropanın intibah dövrü müsəlmanların tənəzzülü ilə üst‐üstə düşürdü; müsəlmanlar geridə qaldıqlarından əllərində olanları elmi tədavülə buraxa bilməmişdilər.
∗ Burada bir qədər anlaşılmazlıq vardır. Belə ki, yuxarıdakı fikir Qərbi Roma imperiyasının süqutu dövrü (V əsr) üçün doğru olsa da Şərqi Roma imperiyasının (Bizans) Osmanlı türkləri tərəfindən dağıdılması dövrünü – XV əsrini gerilik dövrü kimi xarakterizə etmək səhv olardı. Çünki səlib yürüşlərindən (XI-XIII əsrlər) sonra Avropada elmi-iqtisadi dirçəliş başlamış, XV əsrdə isə bu istiqamətdə xeyli nailiyyətlər əldə edilmişdi. Ola bilsin ki, müəllif burada Roma imperiyasının iki hissəyə bölündüyü və bu hissələrdən birinin – Qərbi Roma imperiyasının 476-cı ildə qotlar tərəfindən süquta uğradıldığı dövrü nəzərdə tutmaq istəmişdir – mütərcim.
99 Müasir dövrdə qərblilər tərəfindən üzə çıxarılması sayəsində müsəlmanların bəzi kəşf və nailiyyətlərinin bizə məlum olması təəccüblü deyildir. Müşahidəyə, təcrübə və rasional dəlillərə əsaslanan empirik metodla bağlı sanballı tədqiqatların, müxtəlif elm sahələrinə dair 100‐ dən çox kitabın müəllifi olan İbn əl‐Heysəm, sosial və siyasi elmlərin, iqtisadiyyatın, urbanizasiya problemlərinin, pedaqogika və psixolo‐ giyanın bir çox məsələsini ilk dəfə öyrənmiş İbn Xəldun bu qəbildəndir. Sonuncunun adı, həmçinin, ona görə məşhurdur ki, o, şeylərin təbiətində, sosial qanunauyğunluq və səbəbiyyət qanunlarında ifadə olunan empirik təcrübə ilə təsdiqlənən xüsusi idrak və tədqiqat metodologiyasının yaranmasında əzəmətli rola malik olmuşdur. Document Outline
Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|