Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
“Tarixi ar-rusul va-l-muluk”
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 7.3.9. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk”
Bu asar avtori yirik qomusiy olim Abu Jafar Muh’ammad ibn Jarir at- Tabariy (836-923 y.)dir. U Eronning Tabariston viloyatiga qarashli Omul shah’rida tug’ilgan, umrining kwp qismini Bag’dodda wtkazgan va shu erda vafot etgan. Tarixchi xalifalikning kwp shah’arlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. Tabariy davrining keng malumotli kishilaridan bwlib, wndan ortiq kitob ё zib qoldirgan. Musulmon qonunshunoslari orasida mavjud bwlgan ixtiloflar ba ё n etilgan “Kitob ixtilof al-fuqah’o” (“Faqih’lar wrtasidagi ixtiloflar h’aqida kitob”), “Quroni karim” oyatolri sharh’iga bag’ishlangan wttiz (boshqa malumotlarga qaraganda qirq) jilddan iborat “Jome al-ba ё n at-tavil al-Quron” (“Quron” swzlari manosining keng ba ё ni majmuasi”) va nih’oyat, “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podshoh’lar tarixi”) ana shular jumlasidandir. Tarix ilmi uchun eng muh’imi swnggi asar h’isoblanadi. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” ё ki qisqa nomi “Tarixi Tabariy” asari umumiy tarix tipida ё zilgan kitob. Lekin mukammalligi va daliliy materiallarga boyligi bilan boshqa asarlardan tamoman aloh’ida ajralib turadi. Asarda olimning “yaratilishi”dan to 912-913 yillarga qadar Arabiston, Rum (Kichik Osi ё ), Eron va Arab xalifaligi asoratiga tushib qolgan mamlakatlarda, shuningdek Wzbekiston h’ududida bwlib wtgan ijtimoiy-si ё siy voqealar h’ikoya qilinadi. Voqelar yilma-yil, xronoligik tarzda ba ё n etilgan. Bu esa asardan foydalanishda kwp jih’atdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda yah’udiy va xristianlarning naql-rivoyatlari, Sosoniylar (224-651 y.) solnomasi “Xvaday namak” (“Podshoh’noma”), al-Voqidiyning (747-823 y.) “Kitob ul- mag’oziy” (“Urushlar h’aqida kitob”), al-Madoiniyning “Tarixi xulafo” (“Xalifalar tarixi”), İ bn Tayfurning (819-893 y.) “Tarixi Bag’dod” (“Bag’dod tarixi”) kabi asarlardan keng foydalangan. Lekin u kwp h’ollarda “Hadis ilmi” printsipiga kwra, ayniqsa asarning qadimiy tarixiga bag’ishlangan qismlarida boshqa manbalardan olingan dalil va malumotlarni aynan keltirgan. 55 Kitobning qadimiy tarixidan bah’s yurituvchi qismlari h’am malum ilmiy qiymatga ega, chunki bularda bizgacha etib kelmagan manbalarda (rivoyatlar, “Xvaday namak”, “Tarixi xulafo” va boshqalar) mavjud bwlgan qimmatli malumotlar, lavh’alar saqlangan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” musulmon mamlakatlari, shuningdek Movarounnah’rning VIII-IX asr tarixi bwyicha asosiy va eng mwtabar manbalardan biri bwlib, tarix ilmining keyingi taraqqi ё tiga katta tasir wtkazgan. Mazkur asarning arabcha ikki xil (mufassal va qisqartirilgan) tah’riri bwlgan, lekin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tah’riri etib kelgan va asar matni gollandiyalik sharqshunos M.Ya. de Gue tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining forsiy tah’riri h’am bor bwlib, u Somoniy Abu Solih’ Mansur ibn Nuh’ning (961-976 y.) vaziri, atoqli ilm-fan h’omiysi al-Balamiy (vaf. 974 y.) tomonidan 963 yili ё zilgan. Balamiy tah’riri shunchaki oddiy tarjima bwlib qolmay, balki asarning qayta ishlangan va ayrim h’ollarda yangi faktlar bilan boyitilganidir. Unda, birinchidan, qisqartirilgan tah’ririda uchramaydigan malumotlar mavjud bwlib, ularni Baoamiy Tabariy asarining twla nusxasidan olgan. İ kkinchidan, Balamiy tah’riri boshqa manbalar asosida yangi malumotlar bilan twlatilgan. Tabariyning mazkur asaridan ayoim parchalar bir necha Evropa tillariga tarjima qilingan. Uning twla frantsuzcha tarjimasi G.Zotenberg tomonidan 1867- 1874 yillari Parijda nashr etilgan. Asarning forsiy va turkiy tarjimalari h’am bwlib, ularning mwtabar qwl ё zma nusxalari Sankt-Peturburg va Toshkent kutubxonalarida mavjud. Baoamiy tah’ririning matni twla tarzda Lakxnav, Kanpurda (1874, 1896, 1916 y.) va Teh’ronda (1962, 1967 y.) chop qilingan. “Tarixi ar-rusul va-l-muluk” asarining qwl ё zma nusxalari MDH, Angliya, Turkiya, Eron va Hindiston kutubxonalarida saqlanadi. Toshkentda, Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti xazinasida arab tilidan twrtta mwtabar qwl ё zmalari va wzbek va uyg’ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan ruscha tarjima tarjimon V. İ .Belyaev) 1987 yili Toshkentda “ İ storiya Tabari” yani “Tabariy tarixi” nomi bilan chop etildi. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|