Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
43
1934) elon qilindi. Ayrim h’ujjatlarning tarjimasi İ.Yu.Krachkovskiy va 
A.A.Freyman tomonidan 30-yillari elon qilindi. Huquqiy h’ujjatlar va maktublar 
tarjimasi, zarur izoh’ va tadqiqotlar bilan (Sogdiyskie dokumentı s gorı Mug. 
Chtenie, perevod, kommentariy. II chiqishi. 1962.) V.A.Lifshits tarafidan chop 
qilindi. 
1961 va 1965 yillari Wzbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya 
instituti xodimlari ilmiy safar chog’ida Samarqandning Afrosiёbida V-VI asrlarga 
oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy meh’monxonasining dkvorlari turli 
mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bwlib, ular orasida oq kiyim kiygan 
Chag’oniёn elchisining surati h’am bor. Uning etagiga swg’d tilida wn olti satrdan 
iborat ishonch ёrlig’i  ёzib qwyilgan edi. Bu ёzuvlar VII asr wrtalaridagi xalqaro 
munosabatlar tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
Samarqandda topilgan ёzuvlar IX asrga oid uch tilda swg’d, qadimgi turk va 
xitoy tilida ёzilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitikdir. 
Bunday h’ujjatlar swg’diylarning Qozog’iston, Qirg’iziston h’amda Sharqiy 
Turkistondagi savdo koloniyadaridan h’am topilgan. Bular orasida ayniqsa 
A.Steyn (1862-1943) tarafidan 1907 yili Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyatida) va 
Turfonda (Sharqiy Turkiston) topilgan h’ujjatlar, Talas darёsining wng soh’ilida, 
h’ozirgi Talas shah’ridan 7 km shimolda joydashgan Qulonsoy h’amda Teraksoy 
daralarija qoya toshlarga wyib bitilgan ёzuvdar aloh’ida etiborga molik. Bu ёzuvlar 
IV-XI asrlarda Swg’d koloniyalarining ijtimoiy ah’voli h’aqida, ayniqsa Wrta Osiё 
va Uzoq Sharq mamlakatlari wrtasidagi savdo aloqalari va bunda swg’diylarning 
roli h’aqida qimmatli malumot beradi. 
Dunxuan va Xwtan h’ujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan ёzuvlar esa 
V.A.Kallaur, M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliev, K.Ashiraliev, 
U.Jumag’ulovlar tarafidan wrganilgan. 
Mamlakatimiz tarixi, xususan unda yashagan qadimiy xalqlar tarixini 
wrganishda, swg’d tilida ёzilgan “Xalqlar rwyxati” deb atalgan bir h’ujjat (VIII 
asr) wta muh’imdir. Unda Wrta Osiёda yashagan 21 xalq va elatning nomi 
keltirilgan. 
 
5.5. Foydalanilgan manba va adabiёtlar rwyxati: 
1.  B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 
2001. B. 7-14. 
2.  T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavh’alar. - 
Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 
3.  Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva: 
‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 
4.  Wzbekiston tarixi. R.X.Murtazaeva taxriri ostida.-T.: 2003.  
5.  Sadullaev A.S. Qadimgi Wzbekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.  
6.  Tolstov S.P. Qadimgi Xorzm madaniyatini gullab.-T.: 1964.  
7.  Beruni. Qadimgi xalqlardan qolgan ёdgorliklar.  
8.  Rtveladze E.V. Velikiy shelkovıy put.-T.: 1999.  
9.  U.N.Mansurov. Avtoreferat.  
 

---

 
44
5.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun berilgan savollar.  
1.  Qanday turkiy tildagi bitiklarni bilasiz?  
2.  Qaysi Xitoy manbalarda VI-VIII asr Wzbekiston tarixi ёritilgan?  
3.  Mug’ qalasidan topilgan Sug’d tilidagi h’ujjatlarning ilmiy ah’amiyati 
nimada?  
4.  Sug’d tilidagi manbalarni kimlar wrgangan?  
5.  Turkiy tildagi bitiklarni kimlar wrgangan?  
 
6 – mavzu. İslom manbashunosligi asoslari 
Dars mazmuni:  İslomiy manbalarning yuzaga kelish tarixi.  Tafsir ilmiy 
manbalari, islomiy manbani tarix fanini wrganishdagi ah’amiyati.  
 
Reja: 
6.1. Quron va quronshunoslik. 
6.2. Hadis va muh’addislar.  
6.3. Tafsir ilmi.  
6.4. İslomshunoslik. 
6.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 
6.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
 
Asosiy tushunchalar: Quron, sura, oyat, h’adis, tafsir, qissa, rivoyat, payg’ambar, 
saxoba, h’alifa, Halifai – Rashiddin, Sayyar Sharif, İmom, sunniy, shiya, h’anafi, 
mazh’ab, juzya.  
 
Malumki,  ³adim arab tilidagi ёzma  ёdgorliklar Arabiston va Suriyaning 
janubidagi  ³oyatoshlarga eramizning I asrlari atrofida bitilgan bitik toshlardan 
iboratdir. Joxiliya davri V-VII asrlar sheriyati  am o²zaki tarzda rivojloana borib, 
VIII-X asrlarga kelibgina xatga tushurildi. Ёzma adabiёt arablarda VIII asrdan 
yuzaga keldi.  
 
6.1. Š
uron va quronshunoslik. 
£uron 114 ta suradan iborat b´lib, dastlabki – Surai fotiµani µisobga 
olmaganda eng uzun suralardan boshlanib, u ё²iga ³is³ara boradi va kam oyat li 
suralar bilan yakunlanadi. £uron kitob µoliga kelgach, u k´plab k´chirila boshladi. 
Shu bilan birga xal³ manaviy eµtiёji bilan bo²li³ b´lgan bosh³a ilmlar yuzasidan 
ёziladigan kitoblarga µam y´l ochildi. Masjid va madrasalarda, saroylarda kitob 
xazinalari yuzaga keldi. İslomgacha b´lgan davr adabiy, tarixiy va ilmiy manbalari 
bir sidira k´rib chi³ildi va µ.k.  
 
6.2. Ќadis va muќaddislar 
Malumki, xadislar islom olamida qurondan keyin ikkinchi mu³addas manba 
h’isoblanib, ijtimoiy h’aёtning barcha jih’atlariga uz tasirini kursatgan. 
muh’addislik (Hadis yig’ish ananalari), Rasululloh’ h’aёt va³tlaridaё³ yuzaga 
kelgan. imom ibn Munnabbixning (vft. 101 y.) «Sah’iyfa» asari eng qadimiy h’adis 

---

 
45
h’isoblanadi. U 138 ta h’adisdan iborat b´lgan. Bu asarning VI asr h’ijriyda 
k´chirilgan nusxasi sa³lanib  ³olgan.  İslomshunos olim U.Uvatovning xabar 
berishicha, kitob shaklida, rasmiy ravishda ёzilgan birinchi h’adis kitobi xijozlik 
olim  İbn Shih’ob az-Zaxriy (vft. 124 h’.) qalamiga mansub. Bu twplam xalifa 
Umar kwrsatmasi bilan yuzaga kelgan. Umuman xalifa Umar madinaliklarga xam 
xudi shunday topshiri³lar bergan. qijriyning ikkinchi asrida yaratilgan xadis 
twplamlari ichida Molik ibn Anasning «Muvatta» nomli kitobi (Uvatov, 9-b.) 
aloh’ida qadrlanadi. Shuni h’am aytish kerakki, bu asardan kwplab nuqsonli 
h’adislar ular qatorida h’atto soxta h’adislar h’am tarqab ketdi.     
 
6.3. Tafsir ilmi. 
İslom dini turli tillarda s´zlashuvchi xal³lar ´rtasida keng ёyilgan b´lsa-da, 
£uronning tarjima ³ilish ta³i³langan, fa³at tafsir ³ilish (aynan izoµlash) ananaga 
aylangan edi.  
Malumki, biror matnning manosini echish, shar lash, izo lash tafsir 
deyiladi. Diniy manoda £uron oyatlarini izo lash va shu t´²risida  ёzilgan kitob 
tafsir deyilgan. Tafsirda odatda  ar bir sura ёki oyatning ³aysi erda nozil b´lgani, 
surada nechta oyat borligi va nimalar xususida gap ketishi, nozir b´lish sabablari 
batafsil  ёritiladi.  İslom dini tarida va ³´lёzma fonlarimizda fors, turk, urdu va 
bosh³a tillarda bunday tafsirlar juda k´p. ammo ulardan t´³³iztasi – Tafsiri Tabariy, 
Tafsiri Saolibiy, Tafsiri Zamaxshariy, Tafsiri Bayzoviy, Tafsiri Faxriddin Roziy, 
Tafsiri Jalolayn (ikki Jalol) – sunniylikda; Tafsiri Tabariy, Tafsiri ¥illiy, Tafsiri 
¥usayniy – shiallikda tan olingan va keng tar³algan. Markaziy Osiё minta³asida 
k´pro³ £uronning tatar tilida ³ilingan tafsirlari tar³algan edi. s´nggi paytlarda ´zbek 
tilida yaratilgan tafsirlardan sobi³ muftiy Mu ammad Sodi³ning «Tafsiri  ilol» 
(T., «Movarounna r», 1991) ini misol tari³asida keltirish mumkin.  
 
6.4. İslomshunoslik. 
VII asrda paydo bwlgan islom dini tez orada ulkan xududga tarqaldi. Arab 
xalifaligi tashkil bwlgach bu davlat tarkibiga kiruvchi mamlakatlar, xalqlar 
tarixi, madaniyatiga juda katta tasir wtkazdi. Bizning maqsadimiz islom 
manbashunosligi asoslari Quron, Hadis va tavsirlar tarix ilmi, manbashunoslik 
nuqtai-nazaridan wrganishdir. Chunki xalqimiz h’aёtida XX asr boshlarigacha, 
xatto bugungi kunda h’am etiqod masalalari musulmonchilik qonun qoidalari 
amal qilib kelmoqda. Bundan tashqari aksariyat ёzma manbalar islom 
manbashunosligi qonun qoidalariga binoan yaratilgan. Mana shuning uchun 
h’am tarixchi pedagoglar islomiy manba asarlarini yaxshi bilishi va wz 
pedagogik faoliyatlarida foydalanishi lozim. Manbashunoslik fanida talaba 
dinshunoslik fanida olgan bilimlarini yanada chuqurlashtirish nazarda tutiladi.  
 
6.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati.  
 
1.  İslam. Spravochnik.-M.: 1969;  
2.  İmom Buxoriy «Jami-as-Sah’ih’». 4-jildlik –T.: 1991.  

---