48
(Farg’ona vodiysidan) Samarqandga kwchirib olib keldi.
Uning vafotidan keyin
wg’illari wrtasida taxt uchun kurash boshlandi. Bu kurashda Abu İsh’oq İbroh’im
ibn Nasrning Shams ul-mulk Nasr ismli wg’li g’olib chiqdi.
Shams ul-mulk Nasr davrida (1068-1080-yy.) Qoraxoniylar va Saljuqiylar
wrtasida Termiz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga Tomg’ochxon
Qodir Yusuf va uning wg’illari unga qarshi kurash boshladilar va Sirdarёning
shimoliy soh’ilidagi erlarni h’amda Farg’onani undan tortib oldilar.
Abu İsh’oq İbroh’im ibn Nasr va uning avlodi bilan musulmon ruh’oniylari
wrtasidagi ziddiyatlar Shams ul-mulkning taxt vorislari Xidir va Ah’mad (1081-
1089 yy.) davrida benih’oyat kuchaydi. Saljuqiy Malikshoh’ I 1089 yili
Movarounnah’rga qwshin tortib, Buxoro va Samarqandni zabt etdi. Lekin
Saljuqiylar tez orada sulh’ tuzib, Movarounnah’rdan chiqib ketishga majbur
bwldilar. Sulton Sanjar davrida (1118-1157 yy.), 1130 yildan boshlab,
Qoraxoniylar unga tobe bwlib qoldilar. Mamlakatda siёsiy tarqoqlik kuchaydi –
viloyat va wlkalarning kwpchiligi mustaqillik elon qildi. Ana shunday mustaqil
viloyatlardan biri Buxoro bwlib, bu erda h’okimiyat Sadrlar (Burh’oniylar) deb
ataluvchi ruh’oniylar sulolasi (1130-1207 yy.) qwliga wtdi.
Qoraxoniylar inqirozga yuz tutgan va Movarounnah’r
tarqoqlik iskanjasiga
tushib qolgan paytda uning shimoliy-sharqiy va g’arbiy tarafida ikki yirik h’arbiy
siёsiy kuch paydo bwldi. Bulardan biri qoraxitoylar bwlib (etnik tarkibi
aniqlanmagan), bazi malumotlarga kwra, ularning asli tungus, ayrim olimlarning
fikricha –mwg’ul edi. Ular XII asr boshlarida dastlab Chug’uchak, keyinchalik
Bolosog’un shah’ri bilan birga butun Ettisuv voh’asini ishg’ol qildilar.
Qoraxitoylarning oliy h’ukmdori shurxon deb atalgan. Yana bir yirik h’arbiy siёsiy
kuch Xorazmda shakllandi. İlgari Saljuqiylarga tobe bwlgan Xorazm 1127 yili
mkstaqillikka erishdi.
XII asrning 30-yillari boshlaridan qoraxitoylarning Movarounnah’rga
talonchilik xurujlari boshlandi. Ular Shosh va Farg’ona bilan kifoyalanib qolmay,
Zarafshon h’amda Qashqadarё voh’alariga h’am kirib bordilar. Qoraxitoylar 1138
yili Samarqand xoni Qoraxoniy Mah’mudxonni (1132-1141)
tor-mor keltirdilar va
katta wlpon olib Ettisuvga qaytib ketdilar. 1141 yili ular Samarqandga yaqin
Katavon degan joyda Maxmudxon va Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini tor-
mor keltirib, Samarqand, swngra Buxoroni egalladilar. Lekin ular Ettisuvdan
Movarounnah’rga kwchib wtmadilar, balki h’ar
yili wlpon olib turish bilan
kifoyalandilar.
Xorazmning mustaqillikka erishuvi Xorazmshoh’ Otsiz (1127-1156 yy.)
nomi bilan bog’liq. U qisqa vaqt ichida Sirdarёning quyi oqimida joylashgan Jand
shah’rini va Mingqishloqni egalladi. Suton Sanjar Xorazmni yana bwysundirishga
h’arakat qildi, lekin bunga erisha olmadi. El Asrlon (1156-1172-yy.) va Sulton
Takash (1172-1200 yy.) vaqtida Xorazmshoh’lar davlati birmuncha
mustah’kamlandi. Xorazmshoh’lar 1156-1192- yillar orasida Hind darёsidan
İroqqacha bwlgan erlarni bwysundirishga muvaffaq bwldilar. Xorazmshoh’
Muh’amad (1200-1220-yy.) davlati h’ududini juda kengaytirdi. 1206 va 1212
yillari Buxoro va Samarqandni bosib oldi, 1210 yili esa Ettisuvda Gurxon
qwshinlariga qaqshatqich zarba berdi
va bu bilan qoraxitoylarning
49
Movarounnah’rga bwlgan davolariga chek qwydi. Ammo bu ulkan davlat
markazlashgan va mustah’kam emas edi. Shuning uchun h’am u mwg’ullarning
kuchli zarbasiga dosh berolmadi.
Qoraxoniylar davrida davlat tepasida xon (manbalarda Tomg’ochxon)
turgan va u rasman oliy h’ukmdor h’isoblangan, aslida esa nomigagina shunday
bwlib, ijtimoiy-siёsiy h’aёtda ulus h’okimlarining, manbalarda ular iligxon atalgan,
tutgan mavqei kuchli bwlgan. Ulardan ayrimlari mustaqil siёsat yuritganlar.
Farg’ona (markazi Wzgand) h’amda Movarounnah’r (markazi Samarqand)
iligxonlari shular jumlasidandir. Qoraxoniylar davdat tuzulmasi h’aqida malumot
kam. Lekin vazir, soh’ib barid, mustavfiy atalmish lavozimlarning mavjud
bwlishiga qaraganda, ular davrida h’am Somoniylar
davlati idoralari saqlangan
kwrinadi.
XI asrdan boshlab Wzbekistonda erga egalik qilishning yangi shakli – iqto,
toju taxt oldida kwrsatgan xizmatlari uchun shah’zoda va xonzodalar, amir va
mansabdorlarga inom tariqasida beriladigan er-suv, taraqqiy eta boshladi.
Qoraxitoylar bosib olingan erlardan wlpon yig’ib olish (h’ar bir xonadondan
bir dinor miqdorida) bilan kifoyalandilar.
Meh’natkash xalqning ah’voli og’ir edi. U ikki tomonlama, mah’alliy yirik
er egalari va xorijlik bosqinchilar zulmi ostida qoldi,
muntazam ravishda xiroj
h’amda boshqa soliq va jarimalar twlab turishga, davlat, xon va yirik er egalarining
shaxsiy qurilishlarida tekinga ishlab berishga majbur edilar.
Bu davrda chet el bosqinchilariga qarshi xalq qwzg’olonlari h’am bwldi.
Masalan, 1206 yili Buxoroda va 1212 yili Samarqandda bwlib wtgan kosiblar
qwzg’olonlari shular jumlasidandir.
X-XII asrlarda Wzbekistonda ilm-fan, adabiёt birmuncha rivoj topti,
Buxoro, Samarqand,
Toshkent, Termiz, Marv, Gurganj kaba shah’arlar kengaydi,
rivojlandi. Bu davrda Abu Rayh’on Beruniy (973-1048 yy.), Abu Ali ibn Sino
(980-1037-yy.), Abubakr Muh’ammad ibn Jafar Narshaxiy (X asr), Maxmud
Koshg’ariy (taxminan 1029-1038- yillar orasida tug’ilgan) kabi zabardast olimlar,
Unsuriy, Amoq Buxoriy, Swzaniy Samarqandiy,
Nishomiy Aruziy Samarqandiy,
Yusuf Xos Xojib Bolosog’uniy kabi ajoyib shoirlar va adiblar etishib chiqdi.
Mamlakatimizda kwplab masjid, madrasa, karvonsaroylar, baland minoralar va
boshqa monumental bino va inshootlar barpo etildi. Hazora tumanidagi (Buxoro)
Deggaron masjidi, wsha atrofdagi Raboti malik karvonsaroyi (XI asr), Buxorodagi
masjidi kalon (1127 yili qurilib bitkazilgan), Vobkentdagi minora (1198-1199-
yillari qurilgan, Shoh’i zinda va Afrosiёbdagi (Samarqand) ayrim binolar,
Xorazmdagi
Bwron qala, Noib qala va Faxriddin Roziy maqbarasi (XII asr)
shuningdek, h’ozirgi Qirg’iziston va Turkmaniston wramida qurilgan bino va
inshootlar shular jumdasidandir.
7.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar
Wzbekistonning qadimgi va wrta asrlar tarixini wrganishda ilmiy tekshirish
institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, wlkashunoslik muzeylarida
saqlanaёtgan rasmiy h’ujjat va ёzishmalarning ah’amiyati benih’oya kattadir.