Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1453

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində mədəni irsin məhv edilməsinə və sax-

talaşdırılmasına yönələn, beynəlxalq konvensiyalarda bəşəri cinayət kimi qiymətləndirilən 

əməllər törədir. Bu ərazilərdə qalan tarix-mədəniyyət abidələrini ya dağıdaraq izlərini silir, 

ya da onları erməni abidələri adı altında saxtalaşdırır. Erməni mənbələrində ayrı-ayrı vaxt-

larda yer alan məlumatlara, peyk çəkilişlərinə, ATƏT-in işğal olunmuş ərazilərdəki vəziyyəti 

araşdıran missiyasının hesabatına, habelə digər mənbələrdən toplanan məlumatlara görə, bu 

ərazilərdə indiyədək yüzlərlə tarixi abidə tamamilə dağıdılıb. Digər abidələr isə erməni 

abidələri adı altında pasportlaşdırılır.  

İşğal altındakı Azərbaycan ərazilərində tarix-mədəniyyət abidələrinin kütləvi məhvi və 

saxtalaşdırılması 1954-cü ildə  qəbul edilmiş Haaqa Konvensiyasına (Hərbi konfliktlər 

zamanı  mədəni dəyərlərin qorunması haqqında maddə) ziddir. Bu konvensiya hərbi 

münaqişələr zamanı hər bir dövlətin öz ərazisində və rəqib tərəfin ərazisində yerləşən mədəni 

dəyərlərin qorunması, arxitektura, incəsənət, tarixi abidələr, arxeoloji qazıntılar kimi daşınan 

və daşınmaz mədəni dəyərlərin müdafiə edilməsini iştirakçı dövlətərin qarşısında vəzifə kimi 

qoyur. Həmçinin işğal ərazilərində tarix-mədəniyyət abidələrinin dağıdılması və saxtalaşdı-

rılması YUNESKO-nun “Ümumdünya mədəni və  təbii irsin qorunması haqqında” konven-

siyasının pozulmasıdır. Azərbaycanın tələbi əsasında ATƏT iki dəfə işğal altındakı ərazilər-

dəki vəziyyəti öyrənmək üçün missiya təşkil edib, bu zaman tarixi abidələrin vəziyyəti də 

qismən araşdırılıb. Bununla belə, Ermənistan YUNESKO-nun işğal altındakı ərazilərdə tarixi 

abidələrin vəziyyətini öyrənmək üçün bitərəf missiya göndərməsini əngəlləyib.  

İşğala qədər isə Azərbaycan tərəfi bu ərazilərdə 8 dünya, 166 ölkə və 588 yerli əhəmiy-

yətli abidə qeydə almışdı. Dağlıq Qarabağ və ona bitişik rayonlarda mövcud olan minlərlə 

tarixi abidə isə  rəsmi qeydiyyatdan kənarda qalıb. Nəticədə ermənilər bu abidələri öz 

adlarına rəsmiləşdirmək üçün fürsət əldə ediblər. 

Ermənilər işğal edilmiş ərazilərdə qalan tarixi abidələri dağıtmaqla və saxtalaşdırmaqla 

kifayətlənməyib bu ərazilərdə arxeoloji qazıntılar da aparmaqdadır. Məqsəd ermənilərin 

Qarabağa 19-cu əsrin əvvəllərindən etibarən köçürüldüyünə dair təkzibolunmaz tarixi fakt-

ları ört-basdır etmək, ermənilərin guya min illər boyu bu torpaqlarda yaşadıqlarına dair saxta 

tarixi dəlillər ortaya çıxarmaqdır. Arxeoloji qazıntılar  əsasən 2000-ci illərin  əvvəllərindən 

başlayıb. Həmin vaxt Ermənistan Ekspedisiya, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun bir 

qrup əməkdaşı işğal altındakı Ağdam rayonu ərazisində, vaxtilə Qarabağ xanlarının yay iqa-

mətgahlarının yerləşdiyi Şahbulaq yaylağına ezam edilib. Onların qarşısında mifik “Böyük 

Ermənistan” dövlətinin paytaxtı “Tiqranakert”in izlərini tapmaq vəzifəsi qoyulub və hazırda 

qazıntı işlərini hələ də davam etdirməkdədir. 

 

 

AZƏRBAYCANIN QAYAÜSTÜ RƏSMLƏRİNDƏ TƏSƏRRÜFAT 

HƏYATININ ƏSAS SAHƏLƏRİNİN TƏSVİRİ 

 

Anar ƏLIMƏMMƏDOV 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 

Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Qayaüstü rəsmlər qədim insanların məşğuliyyəti, təsərrüfat həyatı, mənəvi baxışları və 

dünyagörüşlərinin öyrənilməsində  əhəmiyyətli mənbə hesab olunur. Bu tip tarixi abidələrə 

dünyanın bir çox yerlərində, o cümlədən Azərbaycanda rast gəlinir. Müasir Azərbaycan res-

publikasının  ərazisində qayaüstü rəsmlər Qobustan, Gəmiqaya (Ordubad), Kəlbəcər və 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1454

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Abşeron  ərazilərində qeydə alınmışdır. Bu ərazilərdə ümumilikdə qeydə alınmış on mindən 

artıq təsvir  əcdadlarımızın 15 min illik tarixinin öyrənilməsinə imkan verir. Azərbaycanın 

qayaüstü rəsmləri mövzu və süjet baxımından olduqca zəngindir. Bu cəhətdən insanların 

təsərrüfat həyatı ilə - ovçuluq, maldarlıq və əkinçiliklə bağlı rəsmlər xüsusi yer tutur.  

Ovçuluq qədim insanların ilk məşğuliyyət sahələrindən və qida mənbələrindən biridir. 

Qayaüstü rəsmlərdə bu qədim məşğuliyyət növünün bir sıra məqamları  əks olunmuşdur. 

İnsanların tək və kollektiv şəkildə təsvir olunduqları səhnələrdən ov heyvanları, ov silahları, 

ovçuluqla bağlı olan ovsun və ayinlər barədə məlumat almaq mümkündür.  

Təsvirlərin böyük bir hissəsini ox və kamanla keçi və maralların ovlanması  səhnələri 

təşkil edir. Məsələn, Gəmiqayada 239 №li daşdakı ov səhnəsində ox-kamanla silahlanmış 

ovçunun dağ keçisini nişan alması təsvir olunmuşdur. Ovçunun sağ çiyninin üstündə ox qabı 

aydın görünür. Abşeronda Bəndüstü yaşayış yerindən aşkar edilmiş daşın üzərində isə ox-

yayla silahlanmış ovçunun maralı nişan alması səhnəsi diqqət çəkir. Belə səhnələr Qobustan 

və Kəlbəcər qayalarında da mövcuddur. Bundan başqa Gəmiqayadakı 36 №li daşda kəmənd 

atan insan təsviri, Qobustanda atlının maralı qovması və ona nizə atması (Yazılıtəpə, daş № 9, 

100 və s.), şahinlə ov (Böyükdaş, aşağı səki sahəsi, daş № 258), heyvanların tələyə salınması 

(Böyükdaş, yuxarı səki sahəsi, daş № 45) və s. səhnələr də əcdadlarımızın müxtəlif ov üsulları 

ilə tanış olduğunu sübut edir.  

Qayaüstü təsvirlərdə real ov səhnələri ilə yanaşı, ovçuluqla bağlı ovsun və ayin səhnə-

ləri də  əks olunmuşdur. Uğurlu ovun təmin edilməsi səhnələrinə  Gəmiqaya və Qobustanda 

rast gəlinir. Gəmiqayadakı belə səhnələrdən birində ox-yay və kəmənd tutan insan və bir dəstə 

keçi təsvir edilmişdir. Ovçunun bir əli keçinin başına, oxu isə ayağına uzadılmış vəziyyətdədir 

(3, s. 120). Qobustanda möhkəm  əşya ilə vurulmuş  zərbələrin izi qalmış öküz təsvirləri, 

Kiçikdaş dağı 58 №li daşda oxçuların öküz sürülərini qovması  və onları  tələyə salması 

səhnəsi də uğurlu ov üçün icra olunan ayinlərdəndir.  

Azərbaycanın qayaüstü təsvirlərində maldarlıq təsərrüfatı ilə bağlı  səhnələr də kifayət 

qədərdir. Gəmiqaya və Kəlbəcərdə təsərrüfatın bu sahəsinə aid təsvirlərdə davar, xüsusilə də 

keçi rəsmləri üstünlük təşkil edir. Bu, həmin  ərazilərin təbii-coğrafi  şəraitinin yaylaq mal-

darlığı üçün əlverişli olmasından irəli gəlir. Yaylaq maldarlığının əsasını təşkil edən davarlar 

qədim insanları ət, süd, yun, dəri kimi zəruri məhsullarla təmin etmişdir.  

Gəmiqayadakı 443 №li daşda keçilərlə yanaşı daxilində nöqtələr olan düzbucaqlı for-

maya malik işarə nəzərə çarpır. Tədqiqatçıların fikrincə bu işarə davarların saxlandığı dəyəni, 

onun daxilindəki nöqtələr isə keçiləri ifadə edir. 278 №li daşda keçinin kəməndlə tutularaq 

dəyəyə (kvadrata) salınması səhnəsi təsvir olunur.  

Azərbaycanın  əkinçi-maldar tayfalarının təsərrüfat həyatında öküz xüsusi əhəmiyyətə 

malik olmuşdur. Bu tayfaların yaylağa və əksinə köçü zamanı öküzlər başlıca qoşqu qüvvəsi 

idi. Bunu Kəlbəcər və Gəmiqayadakı öküzə qoşulmuş araba təsvirləri də sübut edir. Həmin 

arabalar iki və dörd təkərli formada təsvir edilmişdilər. Qobustanda Yazılıtəpədəki 55 №li 

daşın üzərində də ikitəkərli araba təsvirinə rast gəlmək mümkündür.  

Kiçik Qafqazdan fərqli olaraq, Qobustanda maldarlıq  əsasən, oturaq xarakter daşımış-

dır. Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsindəki 45 №li daşda Neolit dövrünə aid edilən maraqlı 

öküz təsviri bunu deməyə  əsas verir. Təsvirdəki öküzün boynunda kəndirin göstərilməsi bu 

ərazidə yaşayan insanların neolit dövründə öküzləri əhliləşdirdiklərinə dəlalət edir. İ. Cəfər-

zadə bu təsvirə əsaslanaraq qeyd edir ki, Qobustanda əvvəl qaramal, sonra davar əhliləşdiril-

mişdir. Qobustanın İlk tunc dövrü abidələrindən tapılmış sümüklərin çoxunun qaramala məx-

sus olması da Qobustanda maldarlığın oturaq olduğunu deməyə imkan verir. 

Tunc dövründə Azərbaycanda insanların  əsas təsərrüfat sahələrindən biri də  əkinçilik 

olmuşdur. Bunu arxeoloji qazıntılar zamanı  əldə edilmiş  əkinçilik alətləri və  məhsulları ilə 

yanaşı, qayaüstü təsvirlərdə bu təsərrüfat sahəsini  əks etdirən səhnələr də sübut edir. Belə 

---