Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1449

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

а прямой халифский контроль больше никогда не был восстановлен в Северо-Западном 

Иране. Автор отмечает, что падение династии Саджидов оставило после себя «вакуум 

власти». 

Итак, несмотря на существующие недочеты в освещении тех или иных историчес-

ких событий, произведения К.Э.Босворта ценны полезными сведениями, позволяющи-

ми  нам  изучить  этническое  происхождение,  политическую  историю  государства 

Саджидов. 

 

 

ƏRƏB ƏNDƏLUS ƏDƏBİYYATI VƏ MƏDƏNİYYƏTİ 

 

Səadət İBRAHİMOVA 

AMEA, akad. Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

VIII  əsrin  əvvələrində  İspaniyada məskən salan ərəblər tərəfindən tarixdə ilk dəfə 

olaraq, qərb ölkəsində ərəb ədəbiyyatı və mədəniyyəti formalaşdırılmışdır. Ərəblərin İspani-

yaya ilk gəlişi sərkərdə Tariq bin Ziyadın (711-ci ildə) adı ilə bağlıdır. Abbasilər sülaləsi 

tərəfindən 750-ci ildə  Əməvilərin hakimiyyətinə son qoyulduqdan sonra Əməvi  şahzadəsi 

Əbdürrəhman İspaniyaya qaçaraq burada Əməvilərin hakimiyyətini bərpa etmişdi. Qeyd edək 

ki, ərəblər müsəlmanlar tərəfindən idarə edilən İspaniyanı Əndəlus adlandırırdılar.  

Ərəblərin hakimiyyəti dövründə  Əndəlusda çoxlu saraylar, yüzlərlə  məscid, hamam, 

iyirmiyə yaxın universitet və yüzə yaxın xalq kitabxanası inşa edilmişdir. Belə ki, xəlifə əl-

Hakim məmurlarını İsgəndəriyyə, Bağdad, Dəməşq kimi elm mərkəzlərinə göndərərək yeni-

yeni kitablar aldırır və ya oradakı kitabxanalarda olan qiymətli kitabların üzünü köçürtdürür-

dü. Beləcə  Əndəlusda  ən zəngin kitabxanalar yaradılmışdır. Qeyd edək ki, orta əsrlər döv-

ründə Əndəlusda yazıb-yaradan alimlər Çin və Hindistanda edilən kəşflərdən və qədim yunan 

elmlərindən xəbərdar idilər. Buna görə də həmin dövrdə Əndəlus müsəlmanları mədəniyyət, 

elm, ədəbiyyat və yaşayış səviyyəsi baxımından avropalılardan üstün idi. Əndəlusda oxuyan 

və yaza bilənlərin sayı da Avropa ölkələrində oxuyub-yaza bilənlərdən qat-qat artıq idi.  

Əndəlusda ərəblərin əldə etdiyi nailiyyətlərdən biri də şərq və qərb ədəbiyyatının xüsu-

siyyətlərini özündə  əks etdirən  Əndəlus  ədəbiyyatını yaratmaq idi. Belə ki, buradakı  ərəb 

əsilli şairlər klassik ərəb şeirinin iki böyük qanunu olan əruz və qafiyə sisteminə zərbə vura-

raq formal buxovlardan azad muvaşşah və  zəcəl  şeirini yaratmışdılar. Muvaşşah  şeiri  ərəb-

ispan poeziyasının  ərəb  ədəbiyyatına bəxş etdiyi yeniliklərdən biridir. “Muvaşşah” sözünün 

iki mənası vardır: “qadınlar tərəfindən istifadə edilən inci və daş-qaşlarla bəzədilmiş dəri kə-

mər” və “çiyinə salınan çələng”.Muvaşşahın ilk dəfə kimin tərəfindən yazılması barədə təd-

qiqatçılar arasında təzadlı mülahizələr var. Lakin bir çox tədqiqatçının fikrincə muvaşşahı 

yaradan Əmir Abdullah ibn Məhəmmədin saray şairlərindən olan Muqaddam ibn Muafa əl-

Qabri (812-840) idi. Qeyd edək ki, Əndəlusda kişi  şairlərlə yanaşı  bəzi qadın  şairələr də 

muvaşşah  şeir nümunələri yazmışdılar. Onlar içində  ən məşhuru Ummu-l Kərəm bint-ul 

Muta-sim idi. Lakin onun yazdığı muvaşşahlar günümüzə  qədər gəlib çatmayıb. Zəcəl isə 

xalq  şeirinə daha yaxın bir ədəbi növdür. İspaniyada  ərəblər tərəfindən yaradılan zəcəl  şeir 

növündə ən çox yazıb-yaradanlar isə İbn Əbdürrəbbih, Ramədi və İbn Kuzman idi.  

Qərb dünyasının alimləri və ədiblərinin Əndəlusda yetişmiş İbn Rüşd, İbn Tufeyl, İbn 

Ərəbi kimi bir çox böyük filosoflarından təsirlənmələri də Əndəlus mədəniyyətinin əhəmiy-

yətinin bariz göstəricisidir. Avropalılar şərq fəlsəfəsini və digər elmləri Əndəlusda yaradılmış 

elmi və mədəni mərkəzlərdəki dəyərli əsərlər vasitəsilə öyrənə bilmişdilər. Nobel mükafatçısı, 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1450

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

tanınmış fransız fiziki Pierre Curie qeyd etdiyi kimi: “Əndəlusdan bizə qalan 30 kitab sayə-

sində atomu parçalaya bildik, əgər yandırılan bir milyon kitabın yarısı  əlimizə keçsəydi 

bugün artıq kosmosda planetlər arasında səyahət edirdik”. 

Qeyd edək ki,Əndəlus  ədəbiyyatı  və  mədəniyyəti həm Avropa, həm də müasir ərəb 

ədəbiyyatına təsir etmişdir. Belə ki, müsəlmanların Əndəlusda yaratdıqları mədəniyyət barədə 

XVI-XVII əsrlərdə yaşamış xristian əsilli ispan yazıçısı Migel de Servantesin məşhur "Ağıllı 

zadəgan Don Kixot" əsərinin müxtəlif yerlərində məğriblilərin yəni Əndəlus müsəlmanlarının 

elm və  mədəni səviyyələrinin üstünlüyü qeyd edilməkdədir. Həmçinin bildirək ki, İbn 

Tufeylin bütün dünyada tanınan “Hayy ibn Yəqzan” əsəri “Robinzon Kruzo” əsərinin müəllifi 

Daniel Defonun və bir çox digər qərb yazarlarının yaradıcılığına təsir etmişdir. Xüsusilə XIX 

əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Suriya və Livandan Cənubi Amerikaya mühacirət etmiş ərəb 

ədibləri  ərəblərin  İspaniyada yaratdıqları  ədəbiyyatın  şərəfinə 1933-cü Braziliyada təsis 

etdikləri ədəbi cəmiyyəti “əl-Usbətu-l Əndəlusiyyə” adlandırmışdılar.  

Beləliklə, hələ Avropadakı renessansdan 4 əsr əvvəl Əndəlus artıq elmi dirçəliş dövrünü 

yaşamış  və  ətalət içində yaşayan Qərb dövlətlərində renessans hərəkatının inkişaf etməsinə 

xüsusi təsir göstərmişdir. Zəngin ədəbiyyata və mədəniyyətə sahib olan ərəblər Qərbdə-İspa-

niyada böyük bir müsəlman mədəniyyətinin qurucuları olmaqla yanaşı xristian torpaqlarında 

şərq mədəniyyətini və elmini uğurla inkişaf etdirmişdilər.  

 

 

FƏZLULLAH RƏŞİDƏDDIN HƏMƏDANININ VƏZİRLİYI 

 

Arzu XASIYEVA  

AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

“Mənbəşünaslıq və yazılı abidələrin tədqiqi və nəşri” şöbəsi 

AZƏRBAYCAN 

 

Rəşidəddin Təbib və yaxud Rəşidəddin Fəzlullah Həmədani (1247-1318) XIII-XIV 

əsrlər Elxanilər sarayının məşhur həkim, yazıçı, tarixçisi olaraq böyük İslam tarixi “Cami ət-

təvarix”in müəllifi kimi tanınır.  Əbülxeyr bin Qalinin oğlu olan Rəşidəddin Fəzlullahın 

(1247-1318)ən həqiqətə uyğun bioqrafiyası fransız  şərqşünası E.Kartmer (“Memorie sur la 

vie et les ouvrages de Raschid-Eldin”) tərəfindən verilmişdir. Rəşidin adı və nəsli haqqında 

məlumat verən Paris Milli Kitabxanasında saxlanan Rəşidə aid əlyazmadan məlum olur ki, 

onun ata və babası ya təbib, ya da təbib sənətini bilən idilər. Məhz bu cəhətə fikir verərək 

ingilis  şərqşünası A.Boyle Rəşidin müasirləri tərəfindən “təbib Rəşid” adlandırıldığını qeyd 

etmişdir. O, Həmədanda yəhudi  əsilli nüfuzlu və varlı  təbib ailəsində dünyaya gəlmişdir. 

Babək Rəşnuzadəyə görə “Tarix-i qozidə”, “Tarix-i Vəssaf”, “Zeyl-i cami ət-təvarix”, “Həbib 

əs-siyar”, “Dəstur  əl-vuzəra”, “Məcmə  əl-ənsab”, “Durrət  əl-əxbar va ləmət  əl-ənvar”, 

“Nəsəim  əl-əshar min lataim əl-əxbar”, “Mətlə sa-sadeyn” əsərlərin heç birində  Rəşidin 

həyatına və neçə il ömür sürməsinə dair bir məlumat qeyd olunmamışdır. Lucien Lerclerc 

Rəşidin fars, ərəb, monqol, türk, ibri və bəlkə də çin dillərini bildiyini qeyd etmişdir (Historie 

de la Medicine Arabe). 

Rəşid təbiblik sənətini atasından öyrənmiş və qısa zamanda bu sahədə şöhrət qazanaraq 

Abaqa xanın (1265-1282) xüsusi təbibi kimi yüksək nüfuz əldə etmişdir. Ancaq Rəşidin mək-

tublarını  tədqiq etmiş A.İ.Falinaya görə onun dəqiq hansı peşə ilə xana xidmət göstərdiyini 

demək mübahisəlidir. Maraqlıdır ki, A.İ.Falinanın fikrinin əksinə olaraq ingilis şərqşünası 

A.Boyle belə qənaətdədir ki, İslam dinini qəbul edən Rəşid Abaqa xana həkim kimi xidmət 

göstərmişdir və Keyxatunun hakimiyyətində isə xana münasib və faydalı qidalar hazırlamaqla 

məşğul idi. Haşim Rəcəbzadəyə görə isə Rəşid vəzirlikdən əvvəl həkim və yaxın həmsöhbət 

---