Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1451

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

kimi fəaliyyət göstərmişdir. Arqun xanın dövründə sadə bir məsləhətçi olan Rəşid səfir kimi 

Hindistana gedərək yerli əhalini va hakim dairələri Elxanilərin əzəmətindən xəbərdar edərək 

xərac almağa müvəffəq olmuş  və özü bunu sonra məktublarında qeyd etmişdir. Keyxatu 

hakimiyyətə gəldikdə Rəşid vəzirlik etmək dəvətini qəbul etməmişdir. Ancaq Elxanilər sara-

yında yaranan problemlər, xəzinənin boşalması nəticəsində Rəşid öz şəxsi xəzinəsini bu işdə 

xərcləyərək xana xidmət göstərmişdir. Qazan xanın (1295-1304) zamanında Rəşidin nüfuzu 

artır və birlikdə eyni vəzifədə çalışan vəzir Sədr əd-Din Əhməd Xalidi Zəncani divan malın-

dan sui-istifadə edib özündən yarlıq, fərman verməsinə görə edam olunduqdan sonra 1298-ci 

ildə vəzir məqamı Səd əd-Din Məhəmməd Mustovfi Savəci və Rəşidəddin Fəzlullah Həmə-

daninin öhdəsində olur. Qazan xandan sonra Ulcaytu xanın dövründə vəzir məqamında qalan 

bu iki vəzir arasında ixtilaflar meydana gəlir. Dini və elmi məsələrə önəm verən Ulcaytunun 

zamanında (1304-1316) da vəzirlik məqamı onların öhdəsində olur,xan gənc və istedadlı 

Tacəddin Əli şah Təbrizini onlarla birlikdə vəzir məqamına yüksəldir. İki vəzir arasında əda-

vətin güclənməsi məhz bu zamandan başlamışdır. Rəşid şafii məzhəb, Sədəddin isə şiə məz-

həb idi və  Rəşidin təsiri ilə Ulcaytunun sünni məzhəbə keçməsi onların arasındakı  ədavəti 

artırır. Haşim Rəcəbzadəyə görə  Vəssafın qeydlərinə fikir verdikdə  məlum olur ki, Ulcaytu 

Rəşidi baş vəzir vəzifəsinə yüksəldərək onun rütbəsini artırdı. Rəşid Ulcaytu xana Səd əd-Din 

Məhəmməd Savəcinin divan malından sui-istifadə etməsini xəbər verir, eyni zamanda Səd əd-

Dinin dostları isə bu hərəkəti Rəşidin adına çıxarmağa cəhd edirdilər. Ulcaytu bu mövzunu 

dəqiq tədqiq etdikdən sonra günahkar hesab olunan Sədr əd-Dini bir neçə köməkçisi ilə öldüt-

dürür. Həmdullah Mustovfi isə “Xacə  Səd  əd-Din Mustovfinin vəzir və möhür (al-e tamğa) 

sahibi, Xacə Rəşidəddinin isə sahib divan və səltənətin nümayəndəsi” olduğunu qeyd etmişdir.  

Abdullah Kaşaninin “Ulcaytu tarixi”ndən məlum olur ki, Səd  əd-Din Rəşidin yəhudi 

əslini bəhanə edərək tez-tez ona acı sözlərlə hücum edirdi və buna görə o, əvvəlcə vəzifəsin-

dən azad olunur, 1312-ci il 19 fevralda isə edam olunur. Həmin il yəhudi əlifbası ilə yazılmış 

və Rəşidin sultanı öldürmək planının yazıldığı bir məktub aşkarlanır. Ancaq Rəşid məktubun 

saxta olduğunu sübut etməyə müvəffəq olur. Yeni vəzir Tacəddin  Əlişah Təbrizi həmçinin 

Səd əd-Dini gözdən salmağa çalışaraq onun xəzinə mülkündən oğurluq etdiyini şaha çatdıra-

raq iki vəzirin arasındakı ixtilaflardan bəhrələnmək fikrində idi. Sədəddinin azalan nüfuzu 

onun özünü də qorxudurdu, Rəşidin onun tərəfini saxlamaması Sultanın fikrini qətiləşdirmiş 

və nəticədə o, edam olunmuşdur. Səd əd-Dindən sonra Tacəddin Əlişah və Rəşidəddin vəzir 

məqamını bölüşürlər. Onların arasındakı narazılıq nəticəsində Ulcaytu fərman verərək hər iki 

vəzirin məsul olacaqları  əraziləri müəyyənləşdirir. Bu məlumatı Abdullah Kaşani “Ulcaytu 

tarixi”ndə və Hafiz Əbru “Zeyl-i Came ət-təvarix”də belə göstərmişdir: 

“Abmuyədən,  İraq-i  Əcəmin Zəre körpüsünün qırağından, Fars, Kirman, Şəbankarə, 

Böyük Lor və Kiçik Lordan Xorasan sərhəddinə qədər uzanan bir ərazini Rəşidəddinə əmanət 

etdi və Diyar-i Bəkr, Diyar-i Rəbiə (6), Muğan, Ərran, Bağdad, Bəsrə, Vasit, Hillə və Kufə 

şəhərlərini isə Xacə Tacəddin Əlişaha tapşırdı.” 

Yeni vəzir digərlərindən fərqli olaraq daima Rəşidə qarşı intriqalar hazırlayaraq onun 

sultanın yanındakı ehtiramını məhv etmək istəyirdi. Ulcaytu xanın hakimiyyətinin son illərin-

də Rəşidin bir vaxtlar himayət etdiyi Əlişah xana çox yaxın olmuşdur, bir sıra mühüm işləri 

artıq Rəşidlə  məşvərət etmədən yerinə yetirirdi. Xorasan qoşununun xərcini ödəmək üçün 

xəzinədəki mülk və sərvətin hesabını istəyən xana Rəşid sərvətin azalmasının səbəbkarı kimi 

möhür sahibi Əlişahı göstərir. Xüsusi ilə onun divan mülkündən çoxlu xəzinə  əldə etməsi, 

rüşvət almasını  Əlişah daimə xana çatdırırdı. Bütün bu Rəşid haqqında xoş olmayan sözlər 

xanın yanında Rəşidin nüfuzuna təbii ki, təsir edərək acı sonluğu üçün zəmin hazırlayırdı. 

Əvvəlcə vəzifəsindən azad olunan Rəşid Sultaniyyədən Təbrizə gedir. Əmir Çoban onu yeni-

dən vəzirliyə  dəvət etmək üçün Təbrizə  gələrək, onun yenidən vəzirlik məqamına qayıtma-

sında təkid edir. Bu hal Əlişahı narahat etdiyindən o, sui-qəsd planı hazırlayır. Təxminən 6 il 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1452

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

sonra 1317-ci ildə Əbu Səidin dövründə baş vəzir Tacəddin Əli şah və Əmir Çobanın yaxın-

dan müdaxilə etdiyi araşdırmalar nəticəsində 70 yaşlı  Rəşidi Ulcaytunu zəhərləməkdə 

günahlandırırlar. Məmlük mənbələrinin məlumatına görə, Rəşid Ulcaytu xanın təbiblərinin 

məsləhətinin əleyhinə hərəkət etdiyini etiraf etmişdir və xanın xəstəliyi üçün hazırlanmasını 

əmr etdiyi məlhəmdə metal zəhərlənməsinin  əlamətləri aşkarlanmışdır. 1318-ci ildə  əvvəlcə 

Ulcaytunun şərbətdarı (şərbət paylayanı) olan 16 yaşlı oğlu İbrahim gözü önündə edam edilir, 

sonra Rəşid Əbhər yaxınlığında qəddarcasına edam olunur. Həmçinin onun qohumlarını, mal 

və mülkünü qarət edirlər, “Rəb’e Rəşidi”də onun əsərlərindən ibarət olan kitabxananı qarət 

edərək yandırırlar. 1327-ci ildə  Əmir Çobanın edam olunmasından sonra Rəşidin mülkləri, 

xüsusən “Rəbe Rəşidi” oğullarına qaytarılır. Yalnız 10 ildən sonra Rəşid bəraət qazanır, ailəsi 

isə əvvəlki qüdrətini tədricən bərpa edir. Rəşidin oğlu Qiyasəddin vəzir məqamına yüksələrək 

atasının yolunu davam etdirir. 

 

 

MƏDƏNİ İRSİN MƏHVİ 

 

İsrafil CƏFƏROV 

Mədəniyyət və turizm Nazirliyi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Dağlıq Qarabağ və onun ətrafında yerləşən Azərbay-

can Respublikasına məxsus yeddi rayonda Ermənistanın işğalı nəticəsində ümumilikdə 699 

tarix-mədəniyyət abidəsi işğal edilmiş, 4366 mədəni sosial obyekt dağıdılmışdır. Bu 

abidələrin böyük bir qisminin tamamilə məhv edilməsi və yaxud yararsız vəziyyətə salınması 

ilə bağlı  əlimizdə maddi sübutlar vardır. Talan edilmiş muzeylərimizdən 40 000-dən artıq 

qiymətli əşyalar və nadir eksponatlar oğurlanmış, bir hissəsi isə qaçaqmalçılıq yolu ilə digər 

xarici ölkələrə satılmışdır.  

 Bundan əlavə uzun tarixi dövr ərzində hazırkı müstəqil Azərbaycan dövləti ərazisində 

mövcud olmuş Qafqaz Albaniyası dövrünə aid olan kilsə və məbədlər qriqoryanlaşdırılmış, 

məhz Albaniyaya məxsus olan memarlıq üslubu məhv edilərək saxtalaşdırılır.  

 Son  illərdə Qarabağda alban dövrünə aid 100-ə yaxın ibadətgaha erməni kilsəsi 

statusu verilib. Təkcə 2006-cı ildə ermənilər tərəfindən  Şuşa  şəhəri  ətrafında 500-dən çox 

abidə “erməni abidəsi” kimi qeydiyyata alınıb.  

 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun 

topladığı faktlara əsasən işğal olunmuş ərazilərdə qalan və islam dövrünə aid tarixi abidələr 

xüsusi amansızlıqla dağıdılır. Çünki bu abidələrin üzərində müsəlman epiqrafiyası ilə yazılar 

olduğundan onları erməniləşdirmək və qeyri-Azərbaycan abidələri kimi təqdim etmək müm-

kün deyil. Bura qəbirüstü abidələr, türbələr və məscidlər daxildir. İnstitutun araşdırmalarına 

görə 1994-cü ildə atəşkəsin əldə edilməsindən sonrakı 20 il ərzində işğal altındakı ərazilərdə 

dağıdılan tarix-mədəniyyət abidələrinin sayı  hərbi münaqişə zamanı dağıdılmış abidələrin 

sayından çoxdur. 

Hətta bütün bunlar azmış kimi, dünyada qəbul edilmiş bütün etik və dini dözümlülük 

normalarına zidd olaraq müsəlmanların müqəddəs inanc yerləri olan məscid binasında hey-

vanların saxlanılması barədə fotoşəkilli sübutlara da sahibik. Bu cür tədbirlər dünyada din-

lərin, mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların bir-birlərinə etimadının azalmasına, fundamenta-

lizm və radikalizm meyllərinin artmasına şərait yaradan həssas məqamlardır. Təbiidir ki, bu 

cür hallar Ermənistanın hazırkı hökumətinin siyasətinin bariz təcəssümüdür. Bu cür siyasət 

ən ali insan hüquqlarına açıq aşkar hörmətsizlik və etimadsızlığın göstəricisidir. 

---