Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1463

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ziyalar, Azərbaycan Ensiklopediyası üçün hazırlanan onlarla məqalələr vardır. Z.M. Bünyado-

vun tərcümə  və  tətqiq etmiş qaynaqlar vasitəsi ilə din və etnik, sosial və dövlət quruluşu, 

sərhədlər məsələrində özündən əvvəlki bütün tədqiqatçıların mülahizələrini təhlil edib orada 

olan qüsurları göstərə bilmişdi. 

Beləliklə, Azərbaycan tarixşünaslığında “inqilabi mərhələ” Z.M.Bünyadovun 1965-ci 

ildə  nəşr etdiyi “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” monoqrafiyasından başlayır. Bu əsər alban, 

erməni, gürcü, bizans, ərəb, suriya salnamələri əsasında yazılmışdır. Dövrün orijinal qaynaq-

larına  əsaslanaraq Z.M.Bünyadov tarixdə ilk dəfə olaraq alban ideologiyasının tarixini: 

xristianlıq, Alban kilsəsi, onun quruluşu, alban ədəbiyyatı tam dəqiqliyi ilə öyrənib, hadi-

sələrin şərhini vermişdir.  

Alimin apardığı araşdırmalar arasında Azərbaycanın VI-VIII əsrlərdə qonşuları ilə 

münasibətləri və diqqəti cəlb etməkdədir. Vəziyyəti tam açıqlayan müəllif bütün təfsilatı ilə 

xəzərlərin bu torpaqlara yürüşlərini, onların buradaki hakimiyyət illərini, iran-bizans müha-

ribələrinin açıqlaya bilmişdi.  Ərəblərin Azərbaycana yürüşlərini hərtərəfli tədqiq edən 

Z.M.Bünyadov dəqiqliyi ilə bu dövrdə yaranan ictimai münasibətlər, yeni vergi sistemi, ideo-

logiya haqqında maraqlı  məlumatlar  əldə edə bilmişdir. Azərbaycanın  şimal və  cənub 

bölgələrinin Xilafət tərkibində mövqeyini tədqiq edib araşdıran, mərhum alimimiz adı çəkilən 

dövlətin dağılması  ərəfəsində burada yaranan feodal dövlət qurumları  və mülklərin yaran-

ması, xürrəmilər hərəkatının tarixinin səbəbləri və mahiyyətini, adının mənşəyini və bu 

problemlə bağlı bir çox digər məsələləri üzə çıxara bilmişdi.  

Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixinin öyrənilməsində böyük uğurlu addım etdikdən 

sonra Z.M.Bünyadov “Azərbaycan Atabəylər dövləti” tarixini yazmaqla da onun həm Azər-

baycan xalqının təkamül tarixində, həm də ki regionun siyasi, iqtisadi mədəni həyatında 

rolunu və  əhəmiyyətini işıqlandıra bildi. İlk monoqrafiyada olduğu kimi, burada da Ziya 

müəllim çoxlu müxtəlif dilli qaynaqlar öyrənməklə Eldənizlır dövlətinin az işıqlandırılmış 

səhifələrini öyrənmişdir. Bu dövlət haqqındaqısa və pərakəndə olan tədqiqatları qaynaqlardan 

mühüm məlumatlarla zənginləşdirərərək, o tarixşünaslıqda ilk dəfə olaraq bu dövlətin tarixini 

ardıcıl olaraq işqlandıra bildi. Onun bu məsələ ilə bağlı  tədqiqata cəlb etdiyi əvəzssiz 

qaynaqlar istər Azərbaycan, istərsə  də  Cənubi Qafqaz, Ön Asiya və Orta Asiya xalqalarını 

tarixinin öyrənilməsi üçün böyük tövhə idi. Bu cəhətdən XII əsr müəllifi olan Sədrəddin əl-

Hüseynin “Əxbər  əd-dövlət  əs-səlcuqiyyə” və XIII əsr  ərəb müəllifi  Şihab  əd-din  ən-Nəsə-

vinin “Sirat əs-sultan Cəlal əd-Din Mankburnı” adlı əsərlərini qeyd etmək olar. Adı çəkilən 

monoqrafiyanın və qaynaqların işiq üzü görməsi müəllifə sonralar 1986-cı ildə “Xarəzmşah-

lar-Ənuştəginilər dövləti” tarixini yazmağa imkan yaratdı. 1980-ci ildə “Azərbaycan Ataby-

ləri dövləti” Dövlət mükafatına layiq görüldü. Z.M.Bünyadovun Xarəzm tarixi və mədəniy-

yətinin öyrənməsi və Aral dənizinin ekoloji məsələlərinin həllində  fəaliyyəti Özbəkistan 

rəhbərliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirildi və o, Urgənc şəhərinin fəxri vətəndaşı seçildi. 

Beləliklə  də, Z.M.Bünyadovun çoxşahəli yaradıcılığını qiymətləndirdikdə demək olar 

ki, onun Azərbaycan tarixşünaslığında yaratdığı  məktəb, onun oxucuların diqqətinə bağış-

ladığı tərcümələr hələ uzun müddət bir çox tətdqiqatçıların əsas stolüstü qaynaqlarından biri 

olacaqdır. Mərhum akademikin fəaliyyətini onun dediyi sözlərlə  dəyərləndirmək olar: “Hər 

bir tarixçinin ali borcu xalqına xidmətindədir, və onun bu xidməti yazdığı əsərlərindədir. 

 

 

 

 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1464

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

1941-1945-CI İLLƏR MÜHARİBƏSİ AZƏRBAYCAN SOVET 

TARIXŞÜNASLIĞINDA 

 

Şəfa MÖVSÜMOV 

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu 

AZƏRBAYCAN 

 

Heydər Əliyev: "Azərbaycan xalqı İkinci dünya müharibəsində həm döyüş meydanlarında,  

həm də arxa cəbhədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümunələri göstərmişdir. 

 

Azərbaycan müstəqillik  əldə etdikdən sonra tarixşünaslığımızın qarşında bir çox yeni 

vəzifələr durdu.Bunlardan biri də Azərbaycanın SSRİ hakimiyyətində olduğu dövrün obyek-

tiv araşdırılması problemidir.Uzun illər kommunizm rejiminin altında yazılmış tariximizin bir 

hissəsi də Azərbaycanın  İkinci Dünya Müharibəsində  iştirakı  məsələsidir.Aydındır ki,SSRİ-

nin tərkibində olan Azərbaycan bu müharibədə Almaniyanın SSRİ-yə 22 iyun 1941-ci ildə 

hücumu ilə qoşulmuşdur.9 may 1945-ci ildə Sovet qoşunları faşist Almaniyasını təslim aktına 

imza etdirməklə qələbə qazanmışdır.O vaxtdan SSRİ-də həmin gün “Faşizm üzərində qələbə 

günü” kimi qeyd olunmağa başlanılmışdır.Bu qələbə həm sovet,həm də Azərbaycan sovet ta-

rixşünaslığında sosializmin kapitalizm,irtica və imperializm üzərində,həmçini xalqların azad-

lığı  uğrunda mübarizədə  qələbə kimi təbliğ olunmuş,Sovetlər Birliyinin dünyada sülhün və 

qardaşlığın qoruyucusu kimi göstərilmişdir.Bu cür yanaşma müharibənin başlanması,hərbi 

əməliyyatların gedişi və azərbaycanlıların müharibədə  iştirakı.o cümlədən , qələbənin  əldə 

olunmasında Azərbaycan SSR-nin iqtisadiyatının rolunun tam əks olunmamasında özünü 

göstərmişdir. 

Hər şeydən əvvəl 1941-1945-ci illər müharibəsinin daxil olduğu İkinci Dünya mühari-

bəsinin başlanması səbəbləri sovet tarixşünaslığında qərəzli olaraq kapitalizmin böhranı,yeni 

bazarlar və müstəmləkələr,xalqları əsarət altına almaq kimi təbliğ olunurdu.SSRİ isə dünyada 

ədalət hamisi,sülhün dayağı kimi göstərilir.Hansı ki,1939-cu ilin avqustun 23-də Almaniya və 

SSRİ arasında imzalanmış Ribbentrop-Molotov paktı bir-birinə hücum etməmək haqqında 

deklarasiya idi.Bu pakt Almaniyanın Avropadakı işğallarının SSRi-nin “tanıması” idi. Həm-

çinin həmin məxfi sənədə əsasən, Litva və Qərbi Polşa Almaniyanın, Latviya, Estoniya, Fin-

landiya, Bessarabiya və Polşanın şərq vilayətləri SSRİ-nin maraq dairəsinə aid edlmişdir.Bu 

pakt sübut edir ki, Avropada müharibə ocağının yaranması  və Faşist Almaniyasının  şirnik-

ləndirilməsində SSRİ-nin də rolu olmuşdur.Azərbaycan sovet tarixşünaslığında bu pakt SSRİ 

ilə Almaniya arasında bir-birinə hücum etməmək kimi daxil olmuş, Hitlerin SSRİ-yə müda-

xiləsini həmin paktın pozulması kimi qələmə verilmişdir. 

Bu paktdan sonra 1939-cu ilin sentyabrın 1-də Almaniyanın Polşaya təcavüzünə cavab 

olaraq Fransa və İngiltərə Almaniyaya müharibə elan etmiş, bununla da İkinci Dünya mühari-

bəsinin başlanmışdır. Hansı ki,həmin ilin sonunda sovet qoşunlarının Finlandiya ərazisinə 

basqın edərək oranı işğal etməsi guya SSRİ-nin şimal və şərq torpaqlarının təhlükəsizliyi kimi 

qeyd olunmuşdur. Bundan əvvəl 1939-cu ilin sentyabrın 28-də Almaniya ilə SSRİ arasındakı 

daha bir protokol imzalanmışdır.Bu protokola əsasən, Baltikyanı ölkələr, Bessarabiya, Finlan-

diyanın bir hissəsi və Şimali Bukovina SSRİ-yə birləşdirilmişdir. Beləliklə, ikinci dünya mü-

haribəsini başlanmasının əsas səbəbi yalnız faşist Almaniyasının üzərinə qoyulmuşdur,1941-

ci ildə iyunun 22-də SSRİ-yə Almaniyanın basqını sovet tarixşünaslığında Böyük vətən 

müharibəsi kimi daxil edilmişdir. 

SSRİ-də kolxoz quruculuğu və repressiyalar,kütləvi həbslər sovet vətəndaşlarında bö-

yük inamsızlıq yaradırdı.Odur ki,sovet-alman müharibəsinin Böyük vətən Müharibəsi kimi 

təqdim olunması sovet rəhbərliyinə ideoloji mübarizə baxımından çox lazımlı idi.Bütün 

---