Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

937

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

azaltmağa doğru gedir. Son illərdə  fəaliyyətə başlayan bir sıra nüfuzlu nəşriyyatlar dünya 

ədəbiyyatından tərcümələr etsələr də bu tərcümələrdə onlarla söz, məna, ifadə səhvlərinə rast 

gəlirik. Tərcüməçilərimiz ya bu işə yetərincə əmək sərf etmir, ya da ümumiyyətlə vaxt ayır-

mır, kompüter proqramları vasitəsilə  tərcüməyə meyl edirlər. Bu zaman da bədii mətnin 

mexaniki tərcüməsi alınır və hiss, duyğu zəif ifadə olunur.  

Digər bir problem isə bədii ədəbiyyatın əsasən rus dilindən tərcümə olunmasıdır. Bütün 

dünya  ədəbiyyatı  əsasən orjinaldan deyil, rus dilinə edilmiş  tərcümədən Azərbaycan dilinə 

çevrilir. Bu da təbii ki, əsərin öz gücünü, təsirini itirməsinə səbəb olur. Məşhur bir tərcüməçi 

demişdir ki, əsər bir dildən digərinə  tərcümə edilərkən təsirinin 60%-ni itirir. Əgər dünya 

ədəbiyyatının əvvəlcə rus, sonra isə bizim dilə tərcümə edildiyini nəzərə alsaq, vəziyyətin nə 

dərəcədə ciddi olduğunu anlamış olarıq.  

Lakin  ədəbiyyatımızda elə yazarlarımız var ki, onların  əsərlərini başqa dilə  tərcümə 

etmək çox çətin, bəzən isə mümkünsüzdür. Onların əsərlərində qoyduqları problemlərin, işlət-

diyi terminlərin tərcüməsi mümkün olmur. Belə yazarlardan biri də İsa Muğannadır. İsa Mu-

ğannanın yaradıcılığını iki yerə bölə bilərik: "İdeal" əsərinə qədərki yaradıcılığı və "İdeal "dan 

sonrakı yaradıcılığı. Müəllifin "İdeal"  əsərinə  qədərki bir sıra hekayə  və povestləri sovet 

dövründə müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. Məsələn povestləri rus və çex dillərinə,   "Əmi-

qızı" hekayəsi ingilis dilinə, "Məhşər" romanı rus və türk dillərinə tərcümə edilmişdir.   

Lakin  İsa Muğannanın "İdeal"  əsərindən sonrakı yaradıcılığında qoyulmuş problemlər 

və ideyaları digər bir dilə  tərcümə edib başqa xalqların anlamasını ummaq qəliz məsələdir. 

Məsələn, İsa Muğanna yaradıcılığında "SafAğ" elmindən, həmin elmin müddəasından, qayda 

- qanunlarından danışılır və müxtəlif terminlərdən istifadə olunur. Bunları başqa dilə tərcümə 

etmək olar, ancaq müəllifin nəzərdə tutduğu və ifadə etmək istədiyi fikirləri çatdırmaq müm-

kün olmaz.  

İsa Hüseynovun Muğanna adlı ilə yazdığı əsərləri bir zikr dönməsidir. Dönüb, dolanıb 

Ün eşidir, OdƏrə və ƏlAğa doğru gedir. Rəmzləri açan yazıçı əslində dolanbaclarla yeni rəmz-

lər və çözülməsi lazım gələn düyün yaradır. Ondan yazmaq və onu tərcümə etmək çətindir, 

hətta mümkünsüzdür. Çünki onun mətnlərinin təhlilini aparmaq istəyən tədqiqatçı yazıçının 

öyrətdiyi dillə öz dili arasında çaşıb qalır. İsa Muğannanın dili Tanrı ilə insan arasındakı ün-

siyyət dilidir. Eynən "Quş dili" kimi; o dili öyrəndikcə Tanrıya, yoxdan vara doğru yol gedir-

sən. Muğannanın dil şifrələrini çözmə cəhdi, kitab sahibi peyğəmbərlərlə bərabər OdƏr yur-

dunun sakini kimi ƏlƏsMəndən-Süleymandan da bəhs etməsi "quş dili"nə meyilliliyinin gös-

təriciləridir. 

İsa Muğanna yaradıcılığını Amerikalı dünya şöhrətli yazar Dan Brownun yaradıcılığı ilə 

müqayisə edə bilərik. Hər ikisinin əsərlərində müəyyən şifrələrdən,  gizli dünyalardan,  təş-

kilatlardan bəhs olunsa da, Isa Muğannanın  əsərlərini tərcümə etməkdə  çətinlik çəkilsə  də, 

Dan Brownun əsərləri demək olar ki, onlarla dünya dilinə  tərcümə edilmiş  və yayılmışdır.  

Muğannanın əsərlərində istifadə etdiyi şifrələr isə daha sirli və daha mühitdə qalmışdır. Bax-

mayaraq ki, o, ən məşhur dünya yazarlarından, hətta bir sıra Nobel mükafatçılarından belə daha 

istedadlı və güclüdür... 

 

 

 

 

---

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

938

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

“TALEH VƏ HƏQİQƏT” DASTANINDA ABDAL-GÜLABLI PALEOYKONİMİNİN 

STRUKTUR-SEMANTİK  XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN  MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ 

 

Günel BALAKİŞİYEVA 

Azərbaycan Dillər Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Abdal –Gülablı vətənimizin ən qədim paleoykonimlərdindən biridir. “ Taleh və Həqiqət 

“ dastanında bu toponimin də adına təsadüf edə bilərik. Məsələn; “Abdal-Gülabın qəmi dəmə 

döndü”.  

Ölkəmizin bir neçə regionlarında bu adda istər  yaşayış məntəqələri, istərsə də çöl topo-

nomik variantları var. Məsələn; Qarabağ mahalında, Ağdam rayonunda Abdal –Gülablı, Laçın 

rayonunda  Abdallar kəndi, Abdal dağı, Abdal təpəsi, Abdal dərəsi, Xocakənd rayonu 

Bəhrəmli kəndində Abdallar qışlağı, Naxçıvan Muxtar Respublikasında Ordubad rayonunda 

Abdal dağı, Qərbi Azərbaycanda Abdalağanlı kəndi, həmçinin XIX əsr İrəvan quberniyasının  

Üçkilsə kəndində Gülablı bağı,eləcə də  Qubadlı rayonu Mahrızlı kəndində Gülablı bağı, eyni 

zamanda Abdalanlı  kəndi, Tovuz rayonunda Abdal kəndi, Abdal dairəsi, Oğuz rayonunda 

Abdallı kəndi, Xanlar rayonunda Çoban Abdallar və s.  

Maraqlıdır ki, ölkəmizin bir çox yerlərində rast gəlinən Abdal toponimi ölkəmizdən kə-

narda da, yəni başqa ölkələrdə də qeydə alınıb .Məsələn; Özbəkistan, Qırğızıstan, Türkmənis-

tan, Qazaxıstan, Gürcüstan (Abdallar çalası, Abdallı Güney), Qaradənizin şimal sahilləri və s. 

“  Yaqub Abdal-Gülabda soruşa-soruşa özün saldı Aşıq Valehin doqqazına.”(“Taleh və Həqi-

qət” dastanı). 

Abdal etnotoponimi tarixən müxtəlif fonetik variantlarda işlədilmişdir. Məsələn, mən-

bələrdə heftal, eftal, heptal,abadel, abdal və s. şəkillərdə təsadüf olunur. Azərbaycan toponim-

lərinin ensiklopedik lüğətində Abdal haqqında belə qeyd edilir:”Abdal –Ağdam rayonunun 

Gülablı inzibati ərazi vahidinə kənd adıdır. Oykonim Abdal tayfasının adı ilə bağlıdır. Gülablı 

adının isə yerli əhali əkinə verilən ikinci suyun xalq arasındakı adı olan “ gülab”la əlaqələn-

dirilir.  Əslində, oykonim yaxınlığındakı Gülablı dağının adı ilə bağlı olub, etnotoponimdir. 

“Anası Məhbub xanım dayə Şərəbanı ilə qızınnan dərdini aramaqda olsunlar, alın xəbəri Ab-

dal-Gülabda Talehdən. (“ Taleh və  Həqiqət” dastanı.Piranlar, nuranlar , söz qoşub, dastan 

yozub- yoranlar belə  nəql edirlər ki, Taleh nadincliyi ilə  təkcə Abdal-Gülablıda deyil, külli 

Qarabağda Aşıq Valehi hörmətdən salmışdı.(“Taleh və Həqiqət “dastanı). 

Onu da qeyd edək ki, XIX əsrdə Qarabağda iki Abdal kəndi olub; Birini digərindən 

fərqləndirmək məqsədilə ona Abdal-Gülablı adını qoymuşlar. Yəni Gülablı yaxınlığındakı 

Abdal kəndi. Əslində isə bu ərazinin qədim  adı  Abdal bulağı olmuşdur.  

Abdal toponimiylə bağlı ilk məlumat VI əsrə aiddir. Belə ki, bu dövrdə  Şimali 

Qafqazda, Hun əyalətində yaşayan müxtəlif tayfalar arasında türkdilli abdel tayfası barədə 

məlumat vermişdir. Eyni zamanda Şimali Qafqazda qeydə alınan Abdaldağ oronimi  VI əsrdə 

orada abdal tayfasının yaşadığını sübut edir.  

Mütəxəsislərin apardıqları araşdırmalara əsasən də abdal məhz “Hun” mənşəli türkdilli 

tayfa olub. Bu barədə bir çox tədqiqatçıların da fikirləri üst-üstə düşür.Məsələn, VII əsrdə 

Alban tarixçisi Musa Kalankaytuklu  bu tayfanın adını çəkir və qeyd edir ki, eramızdan əvvəl 

IV əsrdə makidoniyalı İsgəndərin zamanında Abdallar Qafqaz Albaniyasına köç etmişlər. De-

məli, eramızdan əvvəl abdallar vətənimizə  gəlmişlər. Akademik V.V.Bartold da bu tayfanın 

“hun” tayfası olması barədə məlumat verir. Abbasqulu ağa Bakıxanov da  “abdal”  adlı tayfa 

barəsində məlumat vermişdir. 

Ümumiyyətlə, abdal tayfasının mənşəetibarı ilə orta Asiyada hökmranlıq etmiş Eftal döv-

lətinin adı ilə  bağlıyırlar.  Hökmdar Eftalın adı ilə bu dövlət  adlanmışdır.  Ərazisi Çin, Orta 

---