Microsoft Word A7fac794. tmp doc
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qletçerşəkilli sürüşmələr (axım sürüşmələri)
Sirkşəkilli sürüşmələrdə deformasiyası şaquli sıxılma ilə, sonra isə horizontal yerdəyişmə ilə baş verir (şək. 16). Şəkil 16. Asekvent tipli sürüşmələrin inkişaf mərhələləri. 78 Onların əmələ gəlməsində qrunt suları əsas rol oynayır. Bu qrupun xarakter əlamətləri sürüşmə sirkinin, xüsusilə, zəif bərkliyə malik kövrək çöküntülərdən təşkil olunmuş yamacların mövcudluğudur. Sirkin içərisində konsentrik cərgələr aydın müşahidə olunur. Bəzi hallarda onlar girintili – çıxıntılı, planda isə, çox hallarda, bir – birinə paralel olur. Beləliklə, bütün sürüşən yamac meydança şəklinə düşür (terraslaşır). Belə terrasların (konsentrik cərgələrin) sayına görə müəyyən vaxt ərzində sürüşmə prosesinin intensivliyi barədə fikir söyləmək mümkündür. Ayrı – ayrı sahələrdə, məsələn, Gilənçay hövzəsinin yuxarı axarında sürüşmənin təkrarən inkişafı həmin rayonda piyalə şəkilli və ya gərilmiş formalı geniş depressiya enməsinin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır ki, bu enmənin dibi hamar, yamacları sərtdir. Belə depressiyanın sahəsi 0,5 – 1,5 kv.km, sürüşmə amplitudu 100m – ə çatır. Bu qrup sürüşmələrin fərqlənən deşifrə əlamətləri: dəyirmilənmiş sirkşəkilli formalarin olması və onların sürüşmə yamacı boyu düzülməsidir. Həmin qrupda sürüşmə səthi (a), neytral (b) və akkumulyasiya (c) zonaları kifayət qədər dəqiqliklə deşifrələnir (şək.17). Sürüşmə səthi üçün sürüşmə yamacının ağ zolaqlarla müşahidə olunması xarakterdir. Neytral zonanın hamar, demək olar ki, horizontal sahəsi ona qonşu yamaclarda eyni təsvirə malikdir, onlar-dan yalnız tünd rəngli olması ilə fərqlənir. Bu da qrunt sularının uzun müddət qalması sayəsində bitki örtüyünün fəal inkişafı ilə əlaqədardır. Qletçerşəkilli sürüşmələr (axım sürüşmələri) süxurla-rın intensiv nəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq əmələ gəlir. Atmosfer çöküntüləri və qrunt suları süxurları axıcılıq dərəcəsinə qədər isladır və kütlə nisbətən sürətlə irəliləyərək, hərdən ani qırılmalar əmələ gətirir. Sürüşən kütlənin əhatə dərinliyi 10-15 m-i aşmır. Aerokosmik şəkillərdə bu tipin əsas deşifrə əlamətləri təsvir forması hesab olunur, belə ki, onlar daha geniş üst hissə və uzanmış qol şəkilli alt hissədə zolaqlar kimi müşahidə olunur. Sürüşmənin uzunluğu onun enindən bir neçə dəfə böyük olur. Zəngəzur silsiləsinin şərq yamacında Qapıcıq dağında sürüşmənin aşağı hissəsi hərəkət istiqamətinin eninə yönəlmiş qövsşəkilli qırışıqlara və qatı axan kütlə şəklinə malikdir. 80 Şəkil 17. Sirkşəkilli sürüşmə (asekvent tip): a - sürüşmə səthi, b – neytral zona, v - akkumulyasiya zonası (Naxçıvan MR Gilançay vadisi). Sürüşmənin gövdəsi hər iki tərəfdən, qrunt kütləsinin sürətli hərəkəti nəticəsində yaranmış, ensiz arxşəkilli şırımlarla hüdudlanır. Analoji şırımlar sürüşmə gövdəsinin özündə də ikinci dəfə hərəkət nəticəsində əmələ gələ bilir (şək.18). Bu növün stabilləşən sürüşmələri ilkin formanı saxlamasına baxmayaraq, sonrakı eroziya nəticəsində onla-rın görünüşü nisbətən dəyişmiş olur. Şəkil 18. Qletçerşəkilli sürüşmə (Zəngəzur silsiləsinin şərq yamacı, Qapıcıq dağı sahəsi). 82 Şəkildə onların çılpaqlaşmış səthi ağ-qara rəng – ahənglə təsvir olunur, ümumi təsvirin görünüşü isə döş qəfəsinin rentgenoqramını xatırladır. Sürüşmələrin distansion üsullarla (istilik infraqırmızı təsvirlər üsulu – IIQTÜ) proqnozlaşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məlum olduğu kimi, IIQTÜ səthə yaxın törəmələrin fiziki vəziyyəti, xüsusilə, bərkliyin, nəmliyin, istilik mübadiləsinin olması haqqında məlumat verir. Optik – mexaniki skaner qurğuları yer səthinin şüalandırdığı istilik enerjisini və onun zaman və məkan etibarilə dəyişməsini tuta bilir. Orbital peyklərdən, o cümlədən nisbətən az yüksəklikdə uçan cihazlar (təyyarə, vertalyot və s.) vasitəsilə qeydə alınmış bu dəyişmələr sahənin təbii obyektlərinin fiziki xassələrinin dəyişmə göstəricisi ola bilər və beləliklə də, burada baş verən geoloji və geomorfoloji prosesləri izah etmiş olar. Qrunt sularının yer səthinə çıxması istilik əlamətlərinin açıq dəyişməsi ilə yanaşı, üst layın buxarlanma və ya buxartranspiransiya (məsaməli səth vasitəsilə buxarlanma) ilə əlaqədar olan soyumasına səbəb olur. Belə təzahürləri aerokosmik təsvirlərdə yer səthinin açıq rəngli olması ilə müşahidə edilir. Bu halda temperaturun tez – tez dəyişməsi çatlılığın artmasına və süxur kütlələrinin strukturunun pozulmasına gətirib çıxarır. Məlumdur ki, yumşaq süxurların nəmləşməsi, relyefin nisbətən kəskin olması asekvent tipli sürüşmələr üçün əsas şərtlərdir. Beləliklə, istilik infraqırmızı təsvirlərin nəticələrindən istifadə etməklə, konkret sahələrdə, mümkün sürüşmələri proqnozlaşdırmaq olar. Uzunmüddətli proqnozlaşdırma, nəinki gələcəkdə baş verəcək sürüşmənin tipini və yerini təyin etməyə imkan verir, hətta sürüşmənin uzunmüddətli orta təkrarlığını da öyrənə bilir. Qısamüddətli proqnoz, sürüşmə prosesi başlayana qədər yerini, ölçülərini və fəallaşma vaxtını, müəyyən zaman intervalında (saat, sutka, həftə, ay, il) təyin etməyə qadirdir. Sürüşmə proseslərinin proqnozlaşdırılmasının göstəri-lən növlərinin elementləri müxtəlif miqyaslı işlərdə əks etdirilə bilər. Uzunmüddətli ortamiqyaslı sürüşmələrin proqnozlaş- dırılması zamanı distansion planalmanın materiallarının istifadəsini, Dağlıq Dağıstanda sürüşmə hadisələrinin öyrənilməsi misalında göstərmək olar. Burada kompleks deşifrələmənin nəticələrinə görə antiqafqaz (Adiyə, Samur – Arqun, Avar – Sulak) və subqafqaz istiqamətli lineamentlərə (əhəngdaşlı və şistli Dağıstan əyalətlərini ayıran sərhəd lineamentinə ) meyl edən, seysmik mənşəli çoxlu miqdarda sürüşmə qırılmaları qeydə alınmışdır. Dəqiq sürüşmə proqnozlaşdırılmasının məqsədi kon-kret yamacın sürüşmə təhlükəliyinin təyinidir. Distansion zondlama materialları daha çox proqnoz işlərinin ilkin mərhələsində istifadə edilir ki, bu da böyük sahələrdə mühəndisi – geoloji şəraitin xüsusiyyətləri haqqında informasiyanın vacibliyi ilə əlaqədardır. Əgər orta – və dəqiq miqyaslı sürüşmənin Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|