Microsoft Word Adilli Ayt?kin 869M. docx

35 

 

1941-  ci  ilədək  amerikalı  sosial-  psixoloq  E.Boqardus  hər  il  orta  hesabla  150 

adam arasında müxtəlif sahələrdə üstünlük təşkil edən ilin «modası»na dair sorğular 

aparmışdır.  Hər  bir  sorğulanan  belə  modanın  beşinin  adını  çəkməli  idi.  Nəticədə 

yığılan  2702  səslə  «moda»  beş  və  bundan  yuxarı  alınan  səslər  sinfinə  və  səkkiz 

kateqoriyaya bölünmüşdür (cədvəl 2). 

cədvəl 2 

№

 

Modalar 

Sayı 

Faizi 

1

1. 

Qadın geyim və bəzəkləri 

1541 

57,0 

2

2. 

Kişi geyim və aksesuarları 

442 

16,4 

3

3. 

Ə

yləncə və istirahət 

233 

8,6 

4

4. 

Avtomobillər 

121 

4,5 

5

5. 

Jarqon ifadələr 

92 

3,5 

6

6. 

Memarlıq 

48 

1,8 

7

7. 

Tərbiyə 

45 

1,6 

8

8. 

Təsnifatlaşdırılmamış 

180 

6,6 

 

Cəmi: 

2702 

100 

 

Amerikanların 1914- 1941- ci illər üzrə «moda»lı sahələr 

haqqında rəyi (E.Boqardusa görə) 

Beləliklə,  müxtəlif  mədəniyyətin  müxtəlif  sahələrində  obyektlərin  istənilən 

sinifləri  prinsip  etibarilə  dəyərli  modanı  ifadə  edə  bilər.  Lakin,  təsadüfi  deyildir  ki, 

---

36 

 

modalı standartarın sevimli və məlum sferasının təsiri insan zahirinin tərtib edilməsi 

olmuşdur. 

Geyim  modası  ilə  məşğul  olanların  əksəriyyəti  moda  və  geyimə  sinonim  kimi 

baxırlar.  Buna  baxmayaraq  təmamilə  aydındır  ki,  geyimin  yaradılması  və  istifadə 

edilməsi heç də yalnız modalı faktorlarla nizamlanmır, qeyd etdiyimiz kimi moda ən 

müxtəlif  sahələrdə  fəaliyyət  göstərir.  Bir  qayda  olaraq  məhz  geyimin  özü  əksər 

hallarda  modanın  sosial  və  sosial-  psixoloji  problemlərinin  obyekti  kimi  xidmət 

etmişdir.  Müvafiq  obyektin  seçilməsi  sanki  təmamilə  məntiqli  və  əsaslandırılmış 

görünsə də, heç də həmişə müsbət rol oynamamışdır. 

Geyimin sosial davranışının modalı və qeyri-  modalı  aspektləri bir- biri ilə  sıx 

birləşmişdir.  Gündəlik  təsəvvürün  əldə  edilməsi  üçün  tədqiqatçılar  modanın 

probleminin öyrənilməsi zamanı modanın özünə toxunmadan geyimin yaradılması və 

istehlak edilməsinə dair müxtəlif sosial faktorları tədqiq etmişdirlər. 

Bu  aspektdə  amerikanın  məhşur  tədqiqatçısı,  mədəniyyət  antropoloqu 

A.Kreyoberin  və  həmmüəllif  Riçardsonun  səciyyəvi  tədqiqatının  nəticələrini 

göstərmək  olar.  Müəlliflərin  «Qadın  geyiminin  üç  əsrlik  modası»  mövzusundakı 

işlərində  (1940-cı  ildə),  XVII  əsrdən  XX əsrin  30-  cu  illərinədək  olan  dövr  ərzində 

qadın  geyimlərində  baş  verən  periodik  dəyişikliklər  müşahidə  edilmiş  və  müəyyən 

nəticələr  əldə  olunmuşdur.  Aparılan  tədqiqat  geyimlərin  altı  parametri-  yubkanın 

uzunluğu,  yubkanın  eni,  belin  uzunluğu,  belin  eni,  dekoltenin  dərinliyi  və  eni 

ə

sasında yerinə yetirilmişdir. 

Rəqəmli  müqayisə  təhlilinin  mənbəyi  kimi  jurnaldan  istifadə  olunmuşdur. 

Alınmış  nəticələrə  əsasən  göstərilən  çoxsaylı  parametrlərdə  müxtəlif  dəyişiklikləri 

nümayiş  etdirən  cədvəllər  tərtib  edilmişdir.  Kreyoberin  və  Riçardsonun  dəlilləri 

sonrakı təhlil üçün çox maraqlı və faydalıdır. Onların funksional asılılıqları müəyyən 

etmələrin  və  izahatda  göstərdikləri  cəhdləri  məyusedicidir.  A.Kryoberin  əvvəlki 

(1919- cu il)  «Modanın dəyişilməsində qayda» adlı işində haqlı olaraq təsdiq edirdi 

ki, geyimin nə isə daxilində, ona xas olan enli yubkanı ensizlə, sonra yenidən yüz il 

ə

rzində  enli  ilə  dəyişməsinə  çağıran  fikrin  əsassız  olmasını  hesab  etmək  olmaz. 

Riçardson  və  Kreyober  öyrəndikləri  hadisəyə  psixoloji  terminlərlə  yanaşılmasını, 

---

37 

 

surətin  çıxarılmasını  və  ya  rəqabət  etməyi  rədd  edirlər,  buna  görə  də,  onun  elmi 

baxımdan  faydasız  olduğunu  sübut  edirlər.  Müəlliflər  «bixevioristik  və  induktiv 

prosedurlara» istinad edərək onun sosial- mədəni faktorları ilə izahını verir, müdafiə 

edirlər. 

Prinsip etibarilə belə izahata etiraz etmək çətindir, məsələ ondadır ki, müəlliflər 

ə

slində  belə  mübahisəli  tezisə  kifayət  qədər  ciddi,  əsaslandırılmamış  arqumentlər 

ə

lavə etməmişdirlər. Sosial- mədəni gərginlik və qaydasızlıq çox ehtimal ki, modada 

gərginlik  və  qeyri-  stabillik  yaradır.  1787-  1835-  ci  illər  və  1910-  1936-  cı  illərdə 

Avropanın  qadın  geyimlərinin  baza  nümunələrində  yüksək  dərəcədə  dəyişikliklər 

olmuşdur.  A.Kreyober  və  D.Riçardson  bu  dəyişikliyin  I  halda–  böyük  Fransız 

inqilabı, Napaleon müharibələri, 1830- cu il Fransa inqilabı və i. a.; II halda – 1910- 

cu ilin əvvəlində hökm sürənsiyasi gərginliklər, I dünya müharibəsi və onun ardınca 

siyasi  toqquşmalar  kimi  avropadakı  tarixi  sarsıntılarla  bağlı  olduğunu  göstərirlər. 

XIX  əsrin  üçdə  ikisini  əhatə  edən  dövdə  və  XX  əsrin  əvvəllərində  geyimin  stil 

ə

lamətlərində  nisbətən  yüksək  stabillik  müşahidə  edilir.  Burada  Kryober  məcburi 

çətinliyə  düşərək  XIX  əsri  «qızıl  əsr»  elan  edərək  onu  sülh  və  əminamanlıq  dövrü 

adlandırmışdır. Buna baxmayaraq məlum olduğu kimi, qeyd edilən dövrdə Avropada 

1848-  1849-  cu  illərdə  proletariyatın  güclü  çıxışı  və  s.  inqilabı  baş  vermiş,  Fransa-

Purrusiya müharibəsi, Paris kommunası yaranmışdır. 

Kreyoberin və Riçardsonun işlərində əslində xüsusi sosial təzahür kimi modanın 

təhlili  yoxdur.  Onlar  qadın  geyimlərindəki  dəyişiklikləri  sosial  gərginliklər  ilə 

bağlayırlar. 

Sonuncu nəticədə, qüsürların izah edilməsi dərk olunmamış,  moda  əhəmiyyətli 

obyektlərin daxilində yerləşir fikri ciddi səhvdir. Modalı əhəmiyyət heç də yubkanın 

uzunluğu və ya enində, jiletin üçbucaq formasında və ya kənarlarının qırmızı haşiyəli 

olmasında  deyildir.  Təhlükə  işarəsində  olduğu  kimi  təhlükənin  özü  mövcud  deyil, 

eyni zamanda yubkanın uzunluğu və ya  yubkanın enində belə bir modalılıq yoxdur. 

Gördündüyü kimi sonuncunun uzunluğu və eni ilə işarə edilən dəyərlərlə bağlıdır.  

Geyimin  və  sosial  proseslərin  qarşılıqlı  asılılığı  haqqında  analoji  təsəvvürlər 

oktyabr inqlabından sonra  yayılmışdır. Onlar əsasən  yeni sosial quruluşa gətirilməsi 

---