Microsoft Word Adilli Ayt?kin 869M. docx

26 

 

Beləliklə,  moda  iştirakçıları  da  bir-  birinin  dəyişən  modalı  standartlarını  qəbul 

edirlər.  Onların  hər  üçü  atribut  (daxili)  dəyərlərilə  işarə  edilir  və  hər  biri  öz 

növbəsində  müxtəlif  sosial-  qrupların  və  şəxsi  denotativ  (xarici)  dəyərlərin  işarəsi 

kimi çıxış edir. 

 

1.5. Cəmiyyətlərin adəti və modası 

 

Bir  çox  ölkələrdə  əhalinin  gündəlik  həyat  fəaliyyətində  «adət»i  «moda»  əvəz 

edir.  Görünür,  modanın  funksiyasının  yerinə  yetirilməsi  sosial  həyatın  orqanizmi 

üçün  heç  də  kifayət  deyildir.  Modadan  daha  çox  qüvvəsi  olan,  nizamlayıcı 

mexanizmin  bütövlüyünü  təmin  edə  biləcək,  qəbul  edilə  bilən  və  müasir  sosial 

sistemlərdə dəyişiklikləri təmin edəcək daha güclü mexanizm lazımdır. Nisbətən çox 

ə

yilə bilən, hərəkətli və adətə nisbətən universal mexanizm sosial institutdur. 

Müxtəlif cəmiyyətlərdə elə adətin özü əsas əvəzedici roldan çıxış edir. Düzdür, 

sosial  institutlar  adətən  tarixən  yaranır  və  onlardan  çoxu  ənənəvi  xassə  daşıyır. 

Etnoqraflar  çox  hallarda  adətlərə  sosial  institutlar  kimi  baxırlar,  məsələn  doğmalıq 

institutları,  varisləmə  və  i.  a.  Bununla  yanaşı  adət  və  institutlar  arasında  çox  sayda 

keçid  formaları  fəaliyyət  göstərir.  Bunlardan  ədliyyə  cəhətdən  tərtib  edilmiş, 

kodlaşdırılmış  və  sistemləşdirilmiş  adət  (məsələn,  hindi  «Manu  qanunları»,  «Saliça 

həqiqəti»,  qədim  almanların  və  ya  qədim  slavyanların  «Rus  həqiqəti»)  hüququnu 

misal göstərmək olar.  

Bununla  belə,  inkişaf  formasında  olan  sosial  institut  adətdən  mühüm  dərəcədə 

fərqlənir.  Adətdən  fərqli  olaraq  davranışı  müfəssəl  reqlamentləşdirən  institutun 

tərkibində  ümumi  və  əsas  elementlərə  toxunan  sosial  çərçivə  vardır.  Əgər  adət  – 

davranış üslubudursa, onda institut – hər şeydən əvvəl onun şəraitidir. 

nstitut  normaları  mühüm  dərəcədə  formalaşdırılıb,  obyektivləşdirilib,  xüsusi 

vasitələrlə  mədəniyyətə  birləşdirilmişdir,  adət  isə  yalnız  təcrübənin  təkrarına 

söykənir. Adət yalnız folklorda olduğu kimi, cəmiyyət və ya qrupun şifahi ənənələrə 

ə

saslanaraq  onun  ardınca  getdiyi  üçün  mövcuddur.  nstitutlarınyaranması  və 

funksiyalanması  sosial  həyatın  ayrı-  ayrı  sferaları  differensiya  olduqda  (iqtisadi, 

---

27 

 

siyasi,  təhsil  və  i.  a.)  baş  verir,  doğma  əlaqələri  isə  ikinci  plana  keçir.  Sosial 

institutların  nizamlanmaya  keçid  prosesinin  mühüm  əhəmiyyəti  vardır,  belə  ki, 

burada  şəxsiyyətin  avtomatlaşdırılması,  onun  ibtidai  kollektivdən  və  ya  kastadan 

ayrılmasını  göstərmək  olar.  Sosial  institutların  funksiyalanması  çox  hallarda  iri 

təşkilatlarla bağlıdır. 

Belə bir sual yarana bilər, modanın özü sosial institut və ya institutların toplusu 

deyildirmi?  Bildiyimiz  kimi,  moda  sənayesi  ilə  bağlı  çox  sayda  müxtəlif  idarə  və 

təşkilatlar  fəaliyyət  göstərir,  məsələn  modellər  evi,  moda  jurnalı,  reklam  və  i.  a. 

Bütün bunların əsası moda ilə bağlıdır, yəni institutsuz nizamlanandır. Adları çəkilən 

institutlar, tələbinə görə qeyri- institutların prinsiplərinə, qaydalarına və istiqamətinə 

alət kimi xidmət edir. Qeyd etdiyimiz kimi moda hər şeydən əvvəl moda kimi qalır, 

heç  nəyə  çevrilmir,  onun  dəyərinin  başlanğıcı  bir  qayda  olaraq  bütünlükdə  sosial 

institutlar  üçün  səciyyəvi  normativləri  üstələyir.  Ən  əsası  isə  modada  institut 

aspektləri  kor-  təbii  formalaşan  sosial-  mədəni  innovasiyaları  və  rəqabətdə  olan 

mədəni  nümunələrin  seçilməsinə  tabedir.  Özünü  idarəetmə  bütünlükdə  təşkilat 

üzərində dominantlıq edərək onu özünə tabe edir. 

Modanın  iqtisadi  institutlarla  sıx  bağlı  olmasına  baxmayaraq,  onlara  qarşı 

avtonomdur  və  tabe  olması  üçün  çox  saylı  cəhdləri  də  nəticəsizdir.  Daha  yüksək 

dərəcəli  hökmran  institutlar  da  bu  qəbildəndir.Müasir  cəmiyyətdə  iqtisadi,  siyasi, 

mənəvi,  təhsil  və  digər  sosial  institutlar  mühüm  aparıcı  rol  oynayırlar.  Məhz  onlar 

cəmiyyətlər  arasında  oxşarlığı  və  fərqi  müəyyən  edirlər.  Onlar  eyni  zamanda 

modanın «xarici» dəyərinin tərkibini müəyyən edirlər. 

Modalı standartların əhəmiyyəti, interpritasiyası və real imkanları onların hansı 

torpağa  düşdüyündən  mühüm  dərəcədə  asılıdır.  Yeri  gəlmişkəndaha  bir  sosial 

nizamlanma  mexanizmi  haqqında  qeyd  etmək  lazımdır.  Bu  müxtəlif  sosial 

hərəkətlərdir. Sosial hərəkətlərin əsasını qeyri- institut və qeyri-  moda təşkil edir ki, 

bu institutlar və moda əlaqələndirilə və bir- birinə daxil ola bilər. Xüsusi davranışın 

nizamlanması  kimi  sosial  hərəkətin  xüsusiyyətləri,  onların  fəaliyyəti  üçün 

təşkilatçılıq, nizamnamə, müəyyən proqram və ən əsası isə onların iştirakçıları üçün 

---

28 

 

dəyər-  normativ  rolunu  oynayır.  Sosial  institutlarda  olduğu  kimi  bu  hərəkətlərdə 

xarici simvollar, rituallar, mahnılar və i. a. eyni rol daşıyır. 

Bu gün adətlərin mövcud olmadığını düşünmək olarmı? Bu suala əlbəttə mənfi 

cavab  verilməlidir.  Adətləri,  bir  qayda  olaraq  mədəniyyətin  aləti  kimibazalı  dəyər- 

normativ  səviyyəsində  qarışdırırlar,  institutlar,  sosial  hərəkətlər  və  moda  tərəfindən 

qoyulan  qaydalara  realizə  edirlər,  bəzən  isə  onlara  müəyyənvasitələrlə  qoşulurlar. 

Buna  görə,  eyni  adətlər  inqilabi  dəyişikliklərin  silahı  və  institutların  hansı  sistemə 

daxil edilməsindən asılı olaraq sosial formasını təmamilə itirmiş adətlərin qalmasına 

və bərpasına xidmət edə bilir. 

Həmçinin  bir  çox  hallarda  prosesin  əksi  də  ola  bilər,  məsələn,  müasir 

institutların və  yeni modalı sosial simvolikaların altında arxaik adətlər gizlənə bilər. 

Belə  faktlara  XX  əsrdə  yer  kürəsinin  müxtəlif  rayonlarında  rast  gəlmək  olar.  Buna 

misal  olaraq,  Hindistanın  həmkarlar  adından  kastalara  bölünməsi,  bəzi  Afrika 

ölkələrinin  dövlət  siyasəti  adından  doğma  tayfa  formasında  bölünməsi,  Mao-

Czedunun  Çinin  durğunluq  dövründə  doğmalıq  əlaqələri,  adətləri  və  i.  a.  üzrə 

bölünməsinigöstərmək olar. 

Müasir  cəmiyyətlərdə  sosial  institutların  və  modanın  hökmranlığı  dövründə 

adətin  aradan  çıxarılması  və  funksiyasının  dayandırılması  haqqında  danışmaq  çox 

səhv olardı. O, mədəniyyətin instrumental səviyyəsində yuxarıda göstərilən beş sosial 

funksiyanın yerinə yetirilməsi kimi davam edir. Bununla yanaşı o, çox hallarda sosial 

həyat fəaliyyətinin sektorlarında aparıcı yerləri tutur, bu və ya digər formada ənənəvi 

cəmiyyəti özünə cəlb edir. Müasir cəmiyyətlərdə adət nisbətən təmiz görünüşdə, bəzi 

mühüm  məişət və  mənəvi  xasiyyətlər  sferalarında  öz  funksiyasını  yerinə  yetirir.  Bu 

nizamlayıcıya çox dərəcədə vətəndaş bayramları və ritualları, diplomatik protokolları 

və əlbəttə ailə- doğmalıq münasibətləri tabedirlər. 

Qidanın modanın təsirinə məruz qalmamasına baxmayaraq, bununla belə adətin 

hökmranlığında  qalmaqda  davam  edir.  Nəzakətliliyin  sabit  forması,  etiket,  yol 

hərəkətinin  nizamlanmasına  bilavasitə  daxil  olan  bir  çox  konvensional  davranış 

normaları da adətlərin rolunda çıxış edirlər.  

---