Microsoft Word Antol-18-Seki
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 eyniliyi) də göz qabağındadır. Ancaq bununla belə onların arasın- da birbaşa münasibətin, qırılmaz bağlılığın olmadığı da görün- məkdədir. Lətifə konkret bir əhvalatı ifadə edir, göstərilən deyim isə daha ümumi səciyyə daşıyır və xalq təcrübəsindən doğan ina- mın ifadəsi kimi meydana çıxır. Başqa bir misal. Bölmədəki “İpək parçaya şaldan yamaq salmaq olmaz” atalar sözü aşıq Alının “İpək tora halqa salma dəmirdən” misrasını yada salır. Yəqin ki, həmin atalar sözü aşıq Alıya qədər də mövcud ol- muşdur. Ancaq ustad aşıq onu eşitməmiş də öz kəlamını söyləyə bilərdi. Çünki həm atalar sözünün, həm də aşıq Alı aforizminin meydana gəlməsində əsas rol oynayan əksliklərin qarşılaşdırılması vasitəsilə təzad yaratma üsuludur (ipək parça və yun şal; ipək tor və dəmir həlqə). Sözümüzə söykək olmaq üçün məşhur aşığın “Kommunizmə gedirik biz” gəraylısına xalq arasında yaranan və yayılan cavabı – parodiyanı xatırlayaq: Əlimizdə zorba çomaq, Başımızda qıldan papaq, Ağ şalvarda qara yamaq Kommunizmə gedirik biz. XX əsr ərzində “sovet folkloru” adı altında təqdim edilən və əslində sovet ədəbiyyatının ayrılmaz hissəsi olan sifarişlə yazılmış minlərlə uydurmalardan fərqli olaraq bu şeir doğrudan da sovet xal- qı içərisində meydana gəlmişdir və əsil sovet folkloru nümunəsidir (saysız-hesabsız antisovet lətifələr kimi!). Həmin şeir zəhmətkeş çobanın, ümumiyyətlə kəndlinin dəqiq rəsmini çəkir. Satiranın zir- vəsi - zərbə funksiyası üçüncü misranın üzərinə düşür və bu vəzifə “ağ şalvarda qara yamaq” təzadının yaradılması ilə yerinə yetirilir. Ümumiyyətlə əkslikərin qarşılaşdırılması yolu ilə təzad yarat- maq həm atalar sözləri, həm ustadnamələr, həm də satirik poeziya üçün səciyyəvi olan poetik priyomdur. Deyilənləri nəzərə alsaq göstərilən atalar sözü ilə aşıq Alı kəlamı arasında birbaşa əlaqənin olmadığını söyləyə bilərik. 30 Atalar sözü və məsəllərin Azərbaycan folklorunun janrları ilə əlaqələri çoxcəhətli və müxtəlifdir, həm də bu əlaqələrin ilk baxış- dan görünən və görünməyən tərəfləri vardır. 3. Antologiyada verilmiş bəzi atalar sözləri və məsəllər ma- raqlı bir folklor hadisəsini gözləməyə imkan verir. Bəzən elə məsəllərə rast gəlmək olur ki, onlar nəinki Azərbay- canın müxtəlif bölgələrində, hətta yaranıb yayıldığı bölgədə də həmi- şə hamıya aydın olmur. Onların izahı digər atalar sözləri və məsəllə- rin köməyi ilə mümkündür. Əyanilik üçün ilk dəfə H.Əbdülhəlimov tərəfindən yazıya alınaraq çap edilmiş bir məsələ nəzər salaq:
Bu, formasına, leksik tərkibindəki alliterasiya bolluğuna (“d” və “q” səsləri) görə yanıltmaca çox bənzəyən, məzmunca isə mə- səl olan maraqlı bir nümunədir. Ancaq mənası şəkili olmayanlara, bəzən hətta şəkililərin özlərinə də o saat aydın olmur. Lakin həmin məsəlin Şəkidə daha çox məşhur olan bir ekvivalentini xatırlayan kimi onun mənası aydınlaşır: Doğa dokqaza qədər. Bu, milli yeməklər haqqında deyilmiş “Aş - hamıdan baş”, “Dol- ma - yeməmiş olma”, “Qorğa qarın doydurmaz” və s. kimi spesi- fik xarakterli atalar sözlərindən biridir. Mənası da budur ki, dovğa qarını doldurur, amma doyurmur. Onu yeyən adam evdən çıxıb dokqaza çatınca yenə acır. Doğrudur, burada müəyyən (və folklor üçün təbii!) hiperbola vardır, ancaq bütövlükdə məzmun həqiqəti əks edirməkdədir və bir daha əminlik yaranır ki, Dədə Qorqud ay- rana doyran deməməkdə səhv etməmişdir.
* Dakqa - papaq növü; Şəkidə dakqa papaq ifadəsi də var; dokqaz - döngə, küçələrin kəsişdiyi yer, bakılıların dili ilə tin). 31 Göründüyü kimi birbaşa, hökm şəklində deyilən atalar sözü eyni mənanı verən, lakin daha bədii şəkildə, eyhamla söylənən məsəlin açması kimi çıxış edir. Antologiyadakı daha bir məsələ nəzər salaq: Qonaq gələndə ev yiyəsi deyir: – Gəl, dəvəm, gəl. Yola salanda deyir: – Get, zurnaçım, get. Elə bu məsəlin də mənası ilk baxışdan hamıya aydın olmur. Qərbi Azərbaycan folklorunun gözəl bilicisi, qafanlı Əbülfəz Hə- sənovdan 1998-ci ildə eşitdiyim bir atalar sözü həmin məsəlin bi- rinci yarısını açıqlayır:
XX əsrin 60-cı illərinin sonunda böyük tarzən, bakılı Bəhram Mansurovdan yazıya aldığım digər atalar sözü isə məsəlin ikinci yarısının mənasını izah edir: Qonaq ev yiyəsinin zurnaçısıdır, nə görsə onu çalar. Bu atalar sözünün dalısında bir rəvayət durur. Bir gün Koroğlunun evinə qonaq gəlir, ancaq o, evdə olmur. Bir az keçmiş Koroğlu qayıdır. Arvadı deyir: – Qonaq gəlmişdi. Koroğlu soruşur: – Bəs sən onu evə dəvət etdinmi, süfrə açdınmı, qulluq gös- tərdinmi? Arvad deyir: – Yox.
Onda Koroğlu deyir: – Mən getdim qonağın dalınca. Elə ki, gördün qonaqsız qayıt- mışam, sakitcə yığış get atan evinə. Elə et ki, daha mən sənə bir söz deməyim. Nə isə, Koroğlu Qıratı minib dördnala çapır. Qonağı yolda haqlayıb gətirir evə. Gözəl bir süfrə açır. Gecə qonaq qalır bunun Yüklə 3,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|