Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
66 Versal sülhündə məğlub olmuş Almaniyanın taleyi, onun ərazi və sərhədlərinin, gələcək quru və dəniz qüvvələrinin miqdarının müəyyən edilməsi ilə bağlı böyük dövlətlər arasındakı ziddiyyətlər də bu sistemin səmərəli işləməsi və tələblərinə əməl edilməsinə öz mənfi təsirini göstərirdi. Almaniya bu fikir ayrılığından məharətlə istifadə edərək, müharibədə uduzduğu bəzi dövlətlərlə öz münasibətlərini əl altdan qaydaya saldı və onların köməyi ilə Versalın şərtlərinin yerinə yetirilməsindən boyun qaçırmağa başladı. Bu da müvafiq olaraq, 1922-ci ildən etibarən bu ölkənin yenidən dirçəlməsinə, öz hərbi və iqtisadi potensialını qoruyub saxlamasına imkan yaratdı. Öz ticarət və iqtisadi maraqlarını təmin etməyə çalışan ABŞ, İngiltərə və Fransanın ayrı-ayrı iş adamları da daxil olmaqla bütün Avropa dövlətləri bu dövrdə tədricən Almaniya ilə ticarət, maliyyə və iqtisadi əlaqələr qurmağa başlayırlar. Bu da almanlara öz iqtisadi gücünü bərpa etməyə, hərbi gücünü qoruyub saxlamağa və daha da inkişaf etdirməyə şərait yaradır, hərbi dəniz və hava qüvvələrini tamamilə yenidən qurmaq, iqtisadiyyatını hərbi-sənaye istiqamətində modernləşdirməyə imkan verirdi. Bundan başqa, Almaniya bu illərdə Antanta bloku üzvlərinin özlərinə qarşı ədalətsiz münasibətindən narazı qalan Avstriya, Macarıstan, Türkiyə, İtaliya və Yaponiya ilə də münasibətlərini yenidən müttəfiqlik istiqamətində qurmağa başlayır. Versal sülh sisteminin dünyada yaratdığı ən böyük ziddiyyət isə ideoloji və sinfi qarşıdurma idi. Versal-Vaşinqton danışıqlarının və müzakirələrinin əsas məsələlərindən biri sosializm quruculuğu yoluna düşmüş Rusiyanı və ona tərəfdar olanları dünyadan təcrid etmək və bolşevik inqilabını beşiyində boğmaq idi. Odur ki, 44 dövlətin qoşulduğu “Millətlər Liqası” öz qarşısında digər beynəlxalq məsələlərlə yanaşı bu problemi də daim diqqətdə saxlayırdı. Beləliklə, SSRİ tanınana və faşizm təhlükəsi qarşısında 1934-cü ildə “Millətlər Liqası”na qəbul edilənə qədərki dövrdə dünyada hökm sürən kapitalizm və sosializm qarşıdurmasının əsası məhz Versal sülhü tərəfindən qoyulmuşdu. Bu da iki antoqonist sistemi bir-birinə qarşı daim açıq və gizli müharibə aparmağa sövq edirdi. Bir tərəfdə SSRİ başda olmaqla sosializmin yürüşü, dünya inqilabı çağırışları artır, digər tərəfdə isə sosializmin, proletar inqilablarının qarşısını almaq üçün vahid anti-sosialist mübarizə cəbhəsi yaradılmışdır. Versal-Vaşinqton sisteminin ziddiyyətlərindən biri də onun şərtlərinin ümumi xarakter daşıması, konkret şəraitdə və konkret dövlətlərə tətbiqi mexanizmlərinin olmaması idi. Xüsusən onun kollektiv təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı müəyyən etdiyi prinsiplərin həyata keçirilməsinə nəzarət etməli olan “Millətlər Liqası”nın yarıtmaz fəaliyyəti bu sistemin işləməsinə imkan vermirdi. Liqa tərkibində olan dövlətlər kollektiv
67 və fərdi təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün birgə deyil, ayrı-ayrılıqda, bəzən də bir neçə dövlətlə fərdi qaydada öz problemlərinin həllinə üstünlük verirdilər. Məsələn, Versalın heç beş ili tamam olmamış (1922-ci ildə ) RSFSR və Almaniya danışıqlara başlayır və öz aralarında Versalın şərtlərinə zidd razılığa gələrək dövlətlərarası münasibətlərini bərpa edirlər. Bir il sonra Türkiyə, Bolqarıstan, Macarıstan, Rumıniya, Çin və başqa dövlətlər Rusiya Sovet Federasiyası ilə münasibətlərinə yenidən baxırlar. Yaxud 1921- 22-ci illərdə ABŞ, İngiltərə, Fransa və Yaponiya Sakit okean adalarının bölüşdürülməsi və hüquqların qarşılıqlı qorunması haqqında saziş imzalayırlar. Bunun ardınca Çinin tanınması haqqında doqquz böyük dövlətin, Sakit okeanda hərbi balans haqqında beş dövlətin bağladığı sazişlər və s. imzalanır. Beləliklə, həm müharibəni udanlar və məğlub tərəf, həm də müharibədə iştirak etməyən, lakin Versalda milli maraqları pozulan dövlətlər bu sistemin prinsiplərini ayrı-ayrılıqda özlərinə tətbiq etmək üçün cəhdlər göstərirdilər. 1922-1939-cu illərdə dünyada cərəyan edən siyasi münasibətlərin və dövlətlərarası əlaqələrin geniş spektrinə toxunmadan bir neçə əsas tendensiyanı nəzərdən keçirmək zəruridir. Bu dövrün beynəlxalq münasibətlərini xarakterizə edən əsas tendensiyalardan biri anti-kommunist bloku ölkələrinin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Sovet Rusiyasının çətinlikləri dəf etməsi, keçmiş Rusiya imperiyası ərazilərində sosialist inqilabını həyata keçirməsi, proletariat diktaturası sərhədlərinin getdikcə genişlənməsi və SSRİ-nin yaranması idi. Sovet rejiminə qarşı mübarizədə bütün böyük dövlətlər – ABŞ, İngiltərə, Fransa, Yaponiya, İtaliya, Polşa və başqaları iştirak edirdilər. Onlar Rusiyanın və sosialist inqilabı qalib gəlmiş digər dövlətlərin içərisində anti-inqilabçı qüvvələri hərəkətə gətirmişdilər. Lakin bütün cəhdlərə baxmayaraq, sosializm nəinki yaşadı, əksinə, 1939-cu ilə qədər öz sərhədlərini Ukrayna, Belorusiya, Gürcüstan, Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Monqolustan və başqalarının hesabına genişləndirdi, beynəlxalq təcriddən çıxdı və o zaman üçün dünyanı təhlükə ilə üz-üzə qoyan faşist Almaniyasına qarşı mübarizə mərkəzlərindən birinə çevrildi. Bundan başqa, SSRİ-nin yaşaması, sosialist hərəkatının yavaş-yavaş bir ölkə çərçivəsini aşması və bütün dünyaya yayılması beynəlxalq aləmi məcbur etdi ki, Versalın şərtlərinə yenidən baxsın, sovet rejimli ölkələri tanısın, onlarla dinc yanaşı yaşamağın yollarını, şərtlərini və prinsiplərini arasın. Odur ki, 1934-cü ildə SSRİ bir dövlət kimi tam tanınır və “Millətlər Liqası”na qəbul edilir. Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|