Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. BEYNƏLXALQ İNTEQRASİYA VƏ ONUN MÜASİR DÜNYA SİYASƏTİNƏ TƏSİRİ
132
Tədqiqatçılar dünyanın geoiqtisadi xəritəsində qloballaşmanın hərəkətini üç əsas iqtisadi məkan çərçivəsində qruplaşdırırlar: Şimali Atlantika, Sakit okean hövzəsi və Cənub makroiqtisadi məkanı; yüksək statuslu azad zonalar (bu məkanlarda daha çox dövlət tənzimləməsindən kənar maliyyə-bank və digər transmilli korporasiyalar fəaliyyət göstərir); daha çox kriminal iqtisadiyyata malik transmilli bölgələr (bu məkanda illik dövriyyəsi təxminən 400-500 milyard ABŞ dolları olan nəhəng narkotik istehsalçıları və baronları öz coğrafi “üçbucaqlarını” yaratmışlar). Qloballaşmada iştirak edən dövlət və birliklərin başında ABŞ və Yaponiya gedir. Bundan başqa, bu prosesdə “böyük yeddilər” adlanan ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya və Kanada, “Cənubun böyük yeddiləri” hesab olunan Çin, Hindistan, Braziliya, İndoneziya, Meksika, Cənubi Koreya və Tailand xüsusi seçilir. XX əsrin son on ilində ümumi məhsul istehsalının həcminə görə Şimali Atlantikanın inkişaf etmiş ölkələri 53%-dən 46%-ə enmişsə, Asiya-Sakit okean hövzəsi ölkələri öz paylarını 19%-dən 28%-ə, inkişaf etməkdə olan ölkələrin payı isə 35%-dən 48%-ə yüksəlmişdir. Tək Çin məhsul istehsalındakı payını 8%-dən 15%-ə qədər yüksəltmişdir. Bu bir daha sübut edir ki, qloballaşma öz daxili inkişaf qaydalarına müvafiq olaraq istehsalın və sərmayənin ünvanını daha əlverişli ölkə və regionlara yönəltmişdir. İndi dünyanın qlobal fəaliyyət mərkəzləri Nyu-York, Tokio, London kimi şəhərlərdən Honkonq, Sinqapur, İstanbul və Moskva kimi şəhərlərə keçir. Son illər Amerika politoloqları qloballaşmanın əsas təşəbbüskarı kimi ona rəhbərlik etmək hüququnun məhz ABŞ-a məxsus olduğunu əsaslandırmağa çalışırlar. Onlar bunu “hazırda ABŞ-ın yeganə fövqəldövlət” statusuna malik olması, dünyada sülhün, sabitliyin, mülkiyyətin, insan və vətəndaş haqlarının, demokratik dəyərlərin, bazar iqtisadiyyatının qorunmasının əsas qarantı rolunu ifa etməsi ilə əlaqələndirirlər. ABŞ politoloqlarının fikrinə görə, məhz ABŞ qloballaşmanın vahid standartlarının yaranması, ona hamılıqla əməl olunması, prosesdə qayda-qanunlara hamının tabe etdirilməsini təmin edə biləcək mexanizmlərə malikdir. Bundan başqa, qloballaşmanın əsasən informasiya mübadiləsi sahəsindəki hüdudsuz texnoloji imkanlar yaratması, dünya telekommunikasiya və elektron şəbəkəsinin genişlənməsi, bank və maliyyə əməliyyatlarının, ticarətin inkişafının elektron vasitələrdən bilavasitə asılılığını və bu işlərin də başında Amerika şirkətlərinin durduğunu nəzərə alsaq, onda ABŞ-ın qloballaşmadakı hegemon rolunu inkar etmək olmaz.
133
4. BEYNƏLXALQ İNTEQRASİYA VƏ ONUN MÜASİR DÜNYA SİYASƏTİNƏ TƏSİRİ Müasir beynəlxalq münasibətlərin və dünya siyasətinin dövlətlərarası müstəvidə təzahür edən əsas tendensiyalarından biri beynəlxalq inteqrasiya hesab olunur. Bu proses əsasən müəyyən bölgələrdə həyata keçirildiyinə görə, siyasi ədəbiyyatda onu beynəlxalq regional inteqrasiya adlandırırlar. Regional inteqrasiya mahiyyətinə görə obyektiv və kortəbii baş verən bir proses olsa da, məqsədlərinə görə dövlətlərin düşünülmüş şəkildə həyata keçirdiyi və tənzimlənən qarşılıqlı fəaliyyət növü hesab olunur. Bu prosesin kortəbiiliyi onunla ölçülür ki, eyni bir regionda yerləşən, oxşar iqtisadi, sosial və siyasi yönümü olan dövlətlərin milli təsərrüfat və bazar sistemləri getdikcə bir-birindən asılı vəziyyətə düşür, onlar arasında beynəlxalq əmək bölgüsü dərinləşir və milli sərhədlər ümumi inkişaf yolunda maneəyə çevrilir. Öz ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafını təmin etməyi qarşısına məqsəd qoyan dövlətlər məcburiyyət qarşısında bu kortəbii və obyektiv proseslərə müvafiq olaraq müdaxilə edir, müəyyən ümumi razılığa gəlir, hamı üçün məqbul hesab edilən qaydalar yaradır və bu qaydalara nəzarət edən dövlətlərarası institutlar təsis edirlər. Beləliklə, kortəbii başlanan regional inteqrasiya prosesi dövlətlərin və dövlətlərarası təşkilatların idarəsinə alınır və tənzimlənir. Regional inteqrasiya prosesi dünyada ilk dəfə olaraq üzv dövlətlərin bərabər hüququ gözlənilmək şərti ilə Qərbi Avropada başlamışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra ciddi iqtisadi böhran yaşayan Qərbi Avropa ölkələri bəzi iqtisadi sahələrdə birgə hərəkət etmək haqqında qərar qəbul edirlər. O dövrdən keçən əlli ildə Qərbi Avropa bütün dünyaya bərabərhüquqlu və qarşılıqlı-faydalı inteqrasiyanın əsl nümunəsini bəxş edir. İnteqrasiyanı dünyada baş verən digər dövlətlərarası sosial-iqtisadi və siyasi proseslərdən fərqləndirən bir neçə mühüm faktor mövcuddur. Əvvəla, inteqrasiya qarşılıqlı iqtisadi asılılığın və əlaqələrin dövlətlər tərəfindən birgə idarəçiliyini, bütün regionun tələblərinə cavab verən vahid təsərrüfat sisteminin yaranmasını nəzərdə tutur;
və əmək resursları milli sədlərdən azad edilir; üçüncüsü, vahid regiondaxili bazar formalaşır və nəhayət, dördüncüsü, əməyin effektivliyi, əhalinin yaşayış şəraiti yüksəlir, istehsal münasibətləri və xidmət inkişaf edir. 134
Avropa inteqrasiyası dövlətlərin iqtisadi, sosial, mədəni və siyasi həyatının elə yaxınlaşma vəziyyətidir ki, bu müstəvidə cərəyan edən proseslər bir dövlətin daxilində ayrı-ayrı regionlar arasında cərəyan edən proseslərdən demək olar ki, heç nə ilə fərqlənmir. Həm də bütün bu sahələrin idarə edilməsində, onların fəaliyyət yönümlərinin və prinsiplərinin müəyyən edilməsində əsas rolu milli idarəetmə orqanları deyil, ümumi dövlətlərarası orqanlar həyata keçirirlər. İnteqrasiya prosesi təkcə milli dövlətləri deyil, həm də ayrı-ayrı insan cəmiyyətlərini, ictimai birlikləri, siyasi partiyaları da əhatə edir. Xüsusən son dövrdə belə qurumların beynəlxalq səviyyədə inteqrasiyasının, insanlığı narahat edən məsələlər ətrafında birgə fəaliyyət göstərməsinin tez-tez şahidi olmaq mümkündür. İnteqrasiya predmetinə görə - ictimai, siyasi, iqtisadi, elmi-texniki, və informasiya formasında, coğrafiyasına görə - qlobal, regional, subregional formada təzahür edə bilir. İnteqrasiyanı doğuran, dövlətləri və qeyri-dövlət aktorlarını bu prosesə qoşulmağa vadar edən səbəblər sırasında insanların tarixən birliyə və birgə fəaliyyətə can atmasını, beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsini, elmi-texniki tərəqqinin vüsəti şəraitində qarşılıqlı əlaqələrə ehtiyacını, həlli yalnız birgə səylər nəticəsində mümkün olan qlobal problemlərin sayının, qarşılıqlı bağlılığın və asılılığın artmasını və s. qeyd edirlər. Bundan başqa, dövlətlərarası qarşılıqlı fəaliyyəti təmin edən mexanizmlərin yaradılmasını, yeni-yeni hökumətlərarası təşkilatların meydana çıxmasını və onların qərar qəbul etmə mexanizmlərinin təkmilləşməsi, asanlaşması ehtiyacını da inteqrasiyanın əsas səbəblərindən hesab edirlər. İnteqrasiya prosesində subyektlər arasındakı münasibətlər bəzən ziddiyyətli olur, bir dövlətin mənafeləri başqa dövlətlərinki ilə toqquşur. Yaxud sosial-iqtisadi və mənəvi inkişaf səviyyəsindəki fərqlərinə görə dövlətlərin bəziləri bu prosesdə daha çox qazanır, digərləri isə əksinə, itirir. Bəzən inteqrasiya zamanı subyektlərin birinə məxsus olan neqativ proseslər, digər subyektlərin həyatına neqativ, yaxud əksinə - pozitiv təsir də göstərir. İnteqrasiya bütövlükdə qarşılıqlı ehtiyaclardan və bir çox sosial-iqtisadi, siyasi səbəblərdən yaransa da, (obyektiv səbəblər) bütövlükdə subyektiv prosesdir, inteqrasiyaya daxil olan aktorların könüllü, yaxud məcburi şəkildə qəbul etdiyi qərarla bağlıdır. Hər bir dövlət vətəndaşlarının milli və vətəndaş mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, digər ölkələrin sakinləri ilə intensiv əlaqələrə və insanlar arasında milli- dövlət sərhədlərinin qaldırılmasına özü qərar verir və şərait yaradır. Dövlətlər inteqrasiya proseslərinin əhatə dairəsini (bu prosesə daxil olan subyektlərin sayını və Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|