Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. DÜNYANIN DEMOKRATİKLƏŞMƏSİ TENDENSİYASI VƏ MİLLİ DÖVLƏTLƏR
137
istisna olmaqla, bu mərkəzlərdə hələ də milli dövlətlər özünün əsas rolunu qoruyub saxlayır, inteqrasiya dairəsinə əsasən ticarət, gömrük, azad iqtisadi zona və digər sosial-iqtisadi sahələr cəlb olunmuşdur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Avropa Birliyi də məhz belə başlamışdı və 10-15 il bundan əvvəl bu regionda da milli dövlətlər proseslərin mərkəzində dayanmışdı. Deməli, Avropa nümunəsinin Şimali Amerika, Cənub-Şərqi Asiya və İslam dünyasına yayılmasının yalnız zamana ehtiyacı var. İnteqrasiya bir az fərqli formada (müxtəlif sivilizasiyaları təmsil edən ölkələr arasında) Avrasiya regionunda – Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB), GUAM (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova), Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏM) çərçivəsində həyata keçirilir. Bu təşkilatlara daxil olan ölkələr içərisində xristianlığı, islamı və bütpərəstliyi təmsil edən ölkə və xalqlar Avrasiya qitəsinin mühüm bir bölgəsində inteqrasiyaya cəlb olunmuşdur. Düzdür, bu ölkələrin bəzilərinin uzunmüddətli dövrdə bir ölkə tərkibində mövcud olması müəyyən ümumi davranış tərzi, oxşar sosial-iqtisadi və mənəvi dəyərlər yaratmışdır. Lakin əgər sivilizasiya fərqinin əsasən dini mənsubiyyətlə ölçüldüyünü nəzərə alsaq, deməli fərqli xalq və dövlətlərin inteqrasiyası prosesi bugünkü beynəlxalq münasibətlərdə bir fakt olaraq mövcuddur. Əslində, Yaponiya kimi tam fərqli sivilizasiyaya məxsus dövlətin müasir dövrdə ABŞ və Avropanın “yeddi”ləri hesab olunan əsas dövlətləri ilə inteqrasiyası da “sivilizasiya” faktorunun inteqrasiya prosesində heç də həlledici faktor olmadığını sübut edir. Təcrübə göstərir ki, inteqrasiya obyektiv və könüllü xarakter daşımırsa, müəyyən müddətdən sonra əks effekt verir və dezinteqrasiya prosesinə keçir. O yerdə ki, bu prosesə daxili strukturların daha dolğun inkişafı, insanların həyatının yaxşılaşdırılması yolunda vasitə kimi deyil, məqsəd kimi yanaşıblar, inteqrasiya özünün neqativ təsirini göstərib. Məsələn, keçmiş SSRİ tərkibində respublikalar və xalqlar, sosialist bloku tərkibində Şərqi Avropa dövlətləri, Yuqoslaviya, Çexoslovakiya tərkibində mövcud olan xalqlar, dövlətlər inteqrasiyaya vasitə kimi deyil, məqsəd kimi yanaşdıqları üçün sonrakı illərdə dezinteqrasiyaya və münaqişələrə rəvac vermişlər. Çünki bu subyektlərdə inteqrasiya insanların sosial sifarişini, qarşılıqlı təminatını ödəmək məqsədi ilə deyil, daha çox dünya proletar inqilabı maraqları çərçivəsində subyektivcəsinə həyata keçirilmişdir. Əslində, bu gün Müstəqil Dövlətlər Birliyi tərkibində həyata keçirilən inteqrasiyanın sürətinin aşağı olmasının səbəbi də məhz bu prosesə qeyri-obyektiv yanaşma, qeyri-səmimi və qeyri-bərabər münasibətlə bağlıdır. İnsan və xalqların şüurunda əsrlərlə formalaşmış dövlət institutlarını, mədəni, mənəvi fərqləri, milli maraq
138
fərdiliyini aradan qaldırmaq və ümumiləşdirmək üçün daha əlverişli və sərfəli forma və vasitə təklif olunmalıdır. İnsanlar milli dəyərlərin və özünəməxsus adət-ənənələrin itirilməsi, ortaq və ümumi dəyərlərin qəbul edilməsi ilə o zaman razılaşır ki, bunun əvəzində yaşayış üçün lazım olan bütün digər sahələrdə daha üstün və rahat şərait əldə etsin. İnsanlar tarix boyu ayrı-ayrı insan cəmiyyətlərini, milli dövlətləri ona görə yaradıb ki, onların həyatını yaxşılaşdırsın, birgəyaşayış və ictimai davranış normalarını, qayda-qanunu qorumaq, azad, təhlükəsiz yaşamaq və fəaliyyət göstərməkdə onlara yardım göstərsin. İnteqrasiyanı da insanlar ona görə həyata keçirir ki, yaşamaq və azad hərəkət etmək üçün daha yaxşı şərait təmin etsin. O yerdə ki, bu proses subyektivlik, qeyri-səmimilik və məcburiyyətlə müşahidə olunur, onda əks proses – dezinteqrasiya baş verir. Yüz illərlə Avropa dövlətlərini və xalqlarını bir bayraq altında və vahid sərhəd çərçivəsində birləşdirmək cəhdi göstərənlər olmuş, lakin ciddi müqavimətlə rastlaşmışlar. Tədqiqatçılar müasir dünyada bir neçə regional inteqrasiya mərkəzlərinin təcrübəsi əsasında qlobal inteqrasiya proseslərinin gələcək perspektivləri haqqında proqnozlar verirlər. Hazırda belə regional inteqrasiya mərkəzləri sırasına ilk növbədə Avropa (Avropa İttifaqı və onun əsas dövlətlərarası institutları), Cənub-Şərqi Asiya və Sakit okean hövzəsi (ASİƏT, ATR), Şimali Amerika (NAFTA) və Avrasiya regionunu (MDB, İƏT və başqa subregional təşkilatlar) aid edirlər. Hər bir regional inteqrasiya mərkəzinin və onun çərçivəsində həyata keçirilən inteqrasiya proseslərinin oxşar cəhətlərilə yanaşı, həm də öz xarakterik xüsusiyyəti, çərçivəsi, əhatə dairəsi və liderləri mövcuddur.
Müasir dünya nizamının və beynəlxalq münasibətlərin əsas tendensiyalarından birini demokratikləşmə təşkil edir. Bu prosesin əsas mahiyyəti dünyada və beynəlxalq münasibətlər sistemində demokratik dövlətlərin sayının və rolunun artırılması, demokratiya və insan hüquqları ilə məşğul olan beynəlxalq hökumətlərarası və qeyri- hökumət təşkilatlarının yaradılması, himayə edilməsi və qeyri-demokratik hesab olunan dövlətlərin daxili həyatının liberallaşdırılmasında onlardan istifadə edilməsindən ibarətdir. 139
Hazırda dünyada dövlətlərin xüsusiyyətlərini öyrənən və təsnifatını aparan xüsusi institutlar və qeyri-hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərir ki, onların əsas işi ayrı-ayrı parametrlər üzrə ölkələrin inkişaf səviyyəsini öyrənmək, demokratiya dərəcəsinə görə yerini müəyyən etməkdən ibarətdir. Bu kortəbii yaranan və kimlərinsə sadəcə ümumi marağı, hobbisi kimi həyata keçirilən bir proses deyil, müasir dünya siyasətində hegemon rol oynayan ABŞ və onun NATO üzrə müttəfiqləri olan Avropa dövlətlərinin dünya siyasətidir. ABŞ-ın “Azad ev” (“Freedom House”) təşkilatı, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu, Avropa Şurası, bəzi beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları bu işi öyrənir, proseslərə müdaxilə edir, ümumdünya siyasətinin formalaşması və həyata keçirilməsində bilavasitə iştirak edirlər. Beləliklə, bir vaxtlar dövlətlərin demokratik, yaxud qeyri-demokratik idarəçilik forması, xarakteri beynəlxalq münasibətlərin subyekti olan hər bir ölkənin daxili işi hesab olunurdusa və bu suverenlik beynəlxalq hüquqla qorunurdusa, indi demokratiya, insan hüquq və azadlıqları artıq dünya siyasətinin və elə həmin beynəlxalq ünsiyyətin əsas şərti və tələbinə çevrilməyə başlayıb. Hazırda beynəlxalq aləmdə vüsət alan qloballaşma, regional inteqrasiya və transmilli dünya siyasətinin genişlənməsi dövlətlərin daxili və xarici siyasəti arasındakı bağlılığı və asılılığı da gücləndirmişdir. Dövlətlərin beynəlxalq münasibətlər sisteminə qatılması, öz maraq və mənafelərini beynəlxalq hüququn verdiyi imkanlar hesabına təmin etməsi, sivil birgəyaşayış normaları ilə tənzimlənən dünya siyasətində iştirakı onun daxili siyasətindən, demokratiya və insan hüquqlarına əməl etməsindən asılı vəziyyətə salınır. Bir sözlə, beynəlxalq aləmdə təmsil olunmaq, dünya dövlətləri birliyində layiqli yer tutmaq istəyən hər bir ölkə, daxildə öz vətəndaşlarının bütün dünyada qəbul olunmuş hüquq və azadlıqlarına, demokratik idarəçilik və vətəndaş cəmiyyəti prinsiplərinə əməl etməlidir. İnteqrasiya dövlətlər arasından milli sədləri, qloballaşma investisiya, texnologiya və əmək resurslarının tətbiqi sahəsindəki məhdudiyyətləri, qapalı ölkə-dövlət dairəsini aradan qaldırdığı kimi, demokratikləşmə dövlətlərin daxili idarəçilik sisteminin universallaşması, bu sahədə dünya siyasəti səviyyəsinə qaldırılmış standart və prinsiplərə əməl olunmasını nəzərdə tutur. Dünya siyasətşünasları dövlətlərin demokratikləşməsi prosesinin üç əsas mərhələdən keçdiyini və hər mərhələnin özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətlərə malik olduğu qənaətindədirlər.
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|