Microsoft Word beyn?L umumi huquq docx

aralarında  ortaya  çıxan  bütün  mübahisə  və  ya  münaqişələri,  onların  xarakterindən  və 
mənşəyindən  asılı  olmayaraq,  yalnız  dinc  vasitələrlə  həll  etməlidirlər.  Sonralar  BMT 
Nizamnaməsində  təsbit  olunmuş  bu  mühüm  norma,  həmçinin  əsas  regional  təşkilatların 
nizamnamələrində də birbaşa əks olunmuşdur. 
Prinsipin  normativ  məzmununa  keçməzdan  qabaq  “beynəlxalq  mübahisə”  anlayışını 
açıqlamağa ehtiyac vardır. 
Heç  bir  müvafiq  beynəlxalq  sazişdə  ,  o  cümlədən  BMT  Nizamnaməsində  beynəlxalq 
mübahisənin tərifi verilmir. Beynəlxalq Məhkəmə iki dəfə bu məsələ ilə qarşılaşmışdır. Daimi 
Beynəlxalq  ədalət  məhkəməsi    Mavromatis işində  (1924-cü il)  qeyd  edilmişdi ki,  “mübahisə- 
iki şəxs arasında hər hansı hüquq normasına və ya fakta görə fikir müxtəlifliyidir”. Oxşar tərif 
Cənub-qərbi  Afrika  işində  (ilkin  etirazlarmərhələsi,  1962-ci  il)
  də  verilmişdir.  Sadəcə  belə 
demək olar ki, mübahisə o zaman mövcuddur ki, bir dövlət digər dövlətə qarşı iddia irəli sürür, 
o biri dövlət isə bu iddianı rədd edir. Beynəlxalq mübahisənin aşağıdakı əlamətlərini göstərmək 
olar: 
1) iki və ya daha artıq tərəfin – beynəlxalq hüquq subyektlərinin olması; 
  2) mübahisənin dövlətin daxili səlahiyyət dairəsində olmaması; 
3)mübahisə edən tərəfin qarşılıqlı iddialarının olması; 
4) tərəflərin öz aralarında mübahisənin yaranması faktını etiraf etməsi; 
5)mübahisənin taranması anının müəyyən edilməsi. 
     Mübahisə “situasiya” dan fərqləndirilməlidir. Doğrudur, çox zaman bu iki termin 
bir  yerdə  işlədilir.  Misal  üçün,  BMT  Nizamnaməsinin  1-ci  maddəsinin  1-ci  bəndini,  habelə 
Beynəlxalq  sülhə  və  təhlükəsizliyə  qorxu  yarada  bilən  mübahisə  və  situasiyalarınqarşısının 
alınması və aradan qaldırlması
 və BMT-nin bu sahədə rolu haqqındaBəyannaməni göstərmək 
olar.  Situasiyadövlətlərin  maraqlarının  toqquşması  nəticəsində  gərginliyin  yaranmasıdır,  lakin 
bu zaman tərəflər bir-birinə qarşı iddialar irəli sürmürlər. Situasiya zamanı sanki tərəflər olmur, 
yəni qarşılıqlı iddialar yoxdur. 
Belə demək olar ki, hər bir mübahısə situasiyadır, lakin heç də 
hər  bir  situasiya  mübahisə  deyildir.  Mübahisə  və  situasiyanın  fərqləndirilməsi  nəzəri  məsələ 
deyildir; bunun olduqca mühüm praktik əhəmiyyəti vardır. Belə ki, BMT Nizamnaməsinin 27-
ci maddəsinin 3-cü bəndinə görə, mübahisənin tərəfi olan Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü 

---

qərar qəbul edilərkən səsvermədə iştirak etməməlidir. Bu müdda situasiyalara şamil olunmur. 
BMT  Nizamnaməsinin  36-cı  maddəsinin  1-ci  bəndinə  əsasən,  Təhlükəsizlik  Şurası  həmin 
mübahisənin, həm də situasiyanın istənilən mərhələsində müvafiq nizamlama prosedurları və ya 
metodları  tövsiyə  edə  bilər.  37-ci  və  38-ci  maddələrə  görə  isə,  Təhlükəsizlik  Şurası  tərəflərə 
situasiyanın  yox,  mübahisənin  həlli  şərtlərini  töfsiyə  edə  bilər.  Nəhayət,  BMT  Beynəlxalq 
Məhkəməsinə iş situasiya ilə deyil, yalnız mübahisə ilə bağlı verilə bilər.  
Lakin  istənilən  halda,  beynəlxalq  mübahisələri  dinc  yolla  həll  etmək  prinsipi  həm 
beynəlxalq mübahisəlrə, həm də beynəlxalq situasiyalara şamil olunur. 
Beynəlxalq  mübahisələri  dinc  yolla  həll  etmək  prinsipinin  məzmunu  dövlətlərin  aşağıdakı 
hüquq və öhdəliklərində öz ifadəsini tapır: 
1.
  Dövlətlər öz mübahisələrini, onların xarakterindən və mənşəyindən asılı 
olmayaraq,  yalnız  yə  yalnız  dinc  vasitələrlə  həll  etməlidirlər.  Lakin  prinsipin  məzmunundan 
belə  alınmır  ki,  dövlətlər  öz  beynəlxalq  mübahisələrini  mütləq  həll  etməlidirlər.  Beynəlxalq 
hüquqda  dövlətlərdən  bunu  imperativ  şəkildə  tələb  edən  norma  yoxdur.  Beynəlxalq  hüququn 
tələb  etdiyi  budur  ki,  əgər  dövlət  öz  mübahisəsini  nizamlamaq  qərarına  gəlibsə,  bunu  yalnız 
dinc yolla etməlidir. 
2.
  Dövlətlər öz mübahisələrini həll edərkən dinc vasitələrdən hər hanı birini 
seçmək hüququna malikdirlər. Lakin dövlətlər qabaqcadan konkret beynəlxalq müqavilədə hər 
hansı  nizamlama  vasitəsinə  razılaşa  bilərlər.  Məsələn,  Dəniz  hüququüzrə  1982-ci  il  BMT 
Konvensiyasında
 mübahisələrin nizamlanmasının dörd məcburi proseduru nəzərdə tutulmuşdur 
ki, bunlardan hər birini hər hansı dövlət Konvensiyanı imzalayarkən və ya ratifikasiya edərkən 
yazılı  bəyanat  vasitəsilə  seçə  bilər:  1)  Dəniz  hüququ  üzrə  Beynəlxalq  tribunal;  2)  BMT-nin 
Beynəlxalq məhkəməsi; 3) Konvensiyaya VII Əlavəyə müvafiq olaraq yaradılan arbitraj və 4) 
Konvensiyaya VIII Əlavəyə müvafiq olaraq yaradılan xüsusi arbitraj. 
3.
  Dövlətlər arasında olan mübahisəni həll olunmaq üçün hər hansı üçüncü tərəfə 
təqdim  etməyə  məcbur  oluna  bilməzlər.  Lakin  bu  norma  beynəlxalq  sülhə  və  təhlükəsizliyə 
qorxu yarada bilən mübahisələrə aid deyildir. 
4.
  Dövlətlər aralarında olan mübahisənin kəskinləşməsinə səbəb ola bilən 

---

hərəkətlərdən  çəkinməlidirlər.  Mübahisənin  həllini  çətinləşdirə  bilən,  beynəlxalq  sülhə  və 
təhlükəsizliyə  qorxu  yarada  bilən,  habelə  mübahisənin  tərəflərindən  birinin  vəziyyətini 
pisləşdirə bilən hərəkətlər qadağan olunur. 
5.
  Dövlətlər öz mübahisələrini beynəxalq hüquq və ədalət əsaında həll etməlidirlər. 
  6. Sərhədlərin pozulmazlığı prinsipi. Sərhədlərin pozulmazlığı prinsipi güc tətbiq etməmək 
və  ya  güclə  hədələməmək  prinsipi  və  ya  suveren  bərabərlik  prinsipi  ilə  sıx  surətdə  bağlıdır. 
Helsinki Yekun Aktında o, müstəqil prinsip kimi təsbit olunmuşdur. Sərhədlərin pozulmazlığı 
prinsipi digər regionlarda  - afrika və Cənubi Amerikada  da imperativ norma kimi tanınmişdır. 
Dövlətin  razılığı  olmadan  onun  sərhədləri  heç  bir  halda  dəyişdirilə  bilməz.  Azərbaycan 
Respublikasının Konstitusiyasına görə, belə bir razılıq yalnız referendum vasitəsələ ifadə oluna 
bilər.  
  Sərhədlərin pozulmazlığı prinsipinin məzmunu aşağıdakı ünsürlərdən ibarətdir: 
  1) mövcud sərhədlər beynəlxalq hüquqa müvafiq olaraq müəyyən olunmuş 
sayılır; 
2)
  dövlət başqa bir dövlətə qarşı hər hansı ərazi iddiasından imtina etməlidir; 
3)
  dövlət başqa bir dövlətin sərhədlərinə qarşı istənilən qəsdlərdən imtina 
etməlidir. 
 7.  Ərazi  bütövlüyü  prinsipi.  Bu  prinsip  BMT  Nizamnaməsinin  2-ci  maddəsinin  4-cü 
bəndində dolayı yolla əks olunmuşdur. Müstəqil prinsip kimi o, Helsinki Yekun Aktında təsbit 
olunmuşdur.  Göstərilən  prinsipin  başlıca  məzmunu  ondan  ibarətdir  ki,  dövlətlər  bir-  birinin 
ərazi  bütövlüyünə  hörmət  etməlidirlər.  Hər  bir  dövlət  başqa  bir  dövlətin  ərazi  bütövlüyünün 
pozulmasına  yönəlmiş  hüquqazidd  hərəkətlərdən  çəkinməlidir.  Dövlətin  ərazisi  qanunsuz  gqc 
tətbiqi  nəticəsində  hərbi  işğal  obyekti  ola  bilməz.  Ərazi  bütövlüyü  prinsipi  özündə  digər  bir 
prisipi – hələ xıx əsrdə Latın Amerikasında Formalaşmış və 1986- cı ildə Burkina Faso /Mali 
işində 
BMT-nin  Beynəlxalq  Məhkəməsi  tərəfindən  ümumi  beynəlxalq  hüquq  norması  kimi 
xarakterizə edilmiş uti possidetis prinsipini ehtiva edir. Uti prossidest prinsipinin məğzi ondan 
ibarətdir  ki,  müstəmləkələrin  və  ya  federasiya  subyektlərinin  əvvəlki  sərhədləri  tehi  müstəqil 

---