Microsoft Word beyn?L umumi huquq docx

  Вельяминов 
Г.М. 
Международная 
правосубъекность//Сов. 
Ежегодник 
международногоправа.1986. М.,1987. 
      Захарова Н.В. Индивид – субъект международного права //Советское государство и 
право.1989.№1. 
      Корецкий  В.М.  Декларация  прав  и  обязанностей  государств//Избранные  труды. 
Кн.1.Киев, 1990 
  Курдюков  Г.И.  Государства  в  системе  международно-правового  регулирования. 
Казань,1979. 
  Малинин  С.А.,  Ковалева  Т.М.  Правосубъектность  международных  организаций 
//Правоведение.1992.№5. 
  Труженникова Л.Т. Доктрина международного права о правовом  
положении физического лица //Московский журнал международного права.1994.№4. 
  Ушаков  Н.А.  Юрисдикционные  иммунитеты  государств  и  их  собственности. 
М.,1993. 
  Фельдман  Д.И.,  Курдюков  Г.И.  Основные  тенденции  развития  международной 
правосубъектности. Казань,1974. 
 
    1.  Beynəlxalq  hüquq  subyektinin  anlayışı.  Beynəlxalq  hüquqdan  irəli  gələn  hüquq  və 
vəzifələri  daşımaq  və  onları  həyata  keçirmək  qabiliyyətinə  malik  olan  quruma  (bəzi 
hallarda-şəxsə) beynəlxalq hüququn subyekti deyilir. 
Beynəlxalq-hüquqi subyektliyin əsas ünsürləri aşağıdakılardır: 
a) beynəlxalq hüquqdan irəli gələn bütün və ya bəzi vəzifələri daşımaq; 
b)
  beynəlxalq hüquqdan irəli gələn hüquqların bərpası məqsədilə beynəlxalq (və 
ya dövlətdaxili) məhkəmə qarşısında iddia qaldırmaq hüququ; 
c)
  beynəlxalq-hüquqi normalar yaratmaq səlahiyyəti; 

---

ç) digər dövlətlərin məhkəmələrinin yurisdiksiyasından tam və ya qismən 
imunitetə malik olmaq. 
Beynəlxalq-hüquqi  subyektliyin  bu  ünsürləri  bütövlükdə  yalnız  dövlətlərə  və  müəyyən 
beynəlxalq təşkilatlara (məsələn, BMT) məxsusdur. Beynəlxalq hüququn digər  subyektləri isə, 
aşağıda  göstərəcəyimiz  kimi,  bu  hüquqi  keyfiyyətlrdən  bəzilərinə  malikdir  və  ya  onların 
hamısından cüzi istifadə edə bilər. 
Beynəlxalq-hüquqi subyektliyin əldə olunma qaydasına görə iki növünü göstərmək olar: 
1)
  ilkin subyektlik; Bu, yalnız dövlətlərə məxsusdur, çünki dövlət ipso facto 
beynəlxalq hüququn subyektidir. 
2)
  törəmə subyektlik. Müəyyən qurumlarda və ya şəxslərdə beynəlxalq-hüquqi 
subyektlik  yalnız  dövlətlərin  bu  keyfiyyəti  ona  verməsindən  və  ya  tanımasından  sonra  ortaya 
çıxır. 
  Məsəln,  beynəlxalq  təşkilatlar  dövlətlər  tərəfindən  yaradılır;  fərdlərin  və  ya  trasmilli 
korporasiyaların  beynəlxalq  hüquq  münasibətlərində  iştirakı  dövlətlərin  iradəsindən,  daha 
doğrusu,  dövlətlərin  müvafiq  beynəlxalq  sazişlərdə  onlar  üçün  belə  bir  imkan  nəzərdə 
tutmasından  asılıdır.  Belə  ki,  hər  hansı  bir  qurum  əgər  dövlətdirsə,  deməli,  o,  beynəlxalq-
hüquqi subyektliyə malikdir. Lakin fərd və ya kompaniya özü-özlüyündə beynəlxalq hüququn 
subyekti sayılmlr. 
2. Dövlətlər. Əvvəllər qeyd edildiyi kimi, beynəlxalq hüquq dövlətlər arsındakı münasibətləri 
nizama  salan  hüquqi  normalar  sistemi  kimi  başa  düşülür.  Bunun  nəticəsində  dövlətlər 
beynəlxalq  hüququn  subyektləri  içərisində  ən  əsası  və  ən  mühümü  kimi  çıxış  edir.  Dövlətlər 
ilkin və universal
 beynəlxalq-hüquqi subyektliyə malikdirlər.  
  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yalnız  dövlətlər:  a)  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatına  üzv  ola  bilər 
(BMT Nizamnaməsinin 4-cü maddəsi); b) BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası və Baş Assambleyası 
qarşısında  beynəlxalq  mübahisə  ilə  bağlı  məsələ  qaldıra  bilər  (BMT  Nizamnaməsinin  35-ci 
maddəsinin  2-ci  bəndi);  BMT  Beynəlxalq  Məhkəməsində  iş  üzrə  tərəf  ola  bilər  (BMT 
Nizamnaməsinin 93-cü maddəsinin 2-ci bəndi). 
  Bəs  hansı  quruma  dövlət  demək  olar?  Beynəlxalq  hüquqa  görə  dövlətin  hansı  meyarları 
vardır?  1933-cü  ildə  bağlanmış  Dövlətlərin  hüquq  və  vəzifələri  haqqında  Montevideo 

---

Konvensiyası
 bu suala cavab verir (aşağıdakı müddəalar hal-hazırda beynəlxalq hüquq elmində 
və praktikasında geniş qəbul edilmişdir). Konvensiyanın 1-ci maddəsində deyilir: “Beynəlxalq-
hüquqi şəxs kimi dövlət aşağıdakı meyarlara malik olmalıdır: a) daimi əhali; b) müəyyən ərazi; 
v) hökumət; q) başqa dövlətlərlə əlaqələrə girmək qabiliyyəti”.
  
  Daimi əhali o demək deyil ki, ərazidən kənara adamların miqrasiyası olmur və ya hər hansı 
ərazidə  yaşayan  adamların  dəqiq  müəyyən  olunmuş  sayı  olmalıdır.  Hər  halda  bu  meyar 
müəyyən adamlar qrupunun konkret bir əraziyə müəyyən bağlılığını tələb edir. 
Məsələn,  BMT  Beynəlxalq  Məhkəməsi  Qərbi  Sahara  işi  üzrə  verdiyi  məsləhət  xarakterli 
rəyində qeyd etmişdi ki, Qərbi Saharanın ərazisi torpaq sərhədlərinə məhəl qoymadan sərhədi o 
tərəf-bu tərəfə keçən köçəri tayfalarla məskunlaşmışdır: lakin həmin köçəri tayfaların bu ərazi 
ilə əlaqəsi elədir ki, onlar ümumənQərbi Saharanın ”əhalisi” kimi nəzərdən keçirilə bələr. 
Müəyyən  ərazi.
  Hər  bir  qurumun  dövlət  kimi  fiziki  mövcudluğu  və  fəaliyyət  göstərməsi 
üçün o, onu qonşu dövlətlərdən ayıran müəyyən əraziyə malik olmalıdır. Bu yenə də o demək 
deyildir ki, ərazinin ölçüləri və sərhədlərlə bağlı tam  müəyyənlik olmalıdır. Hazırda dövlətlər 
arasında  xeyli  sayda  sərhəd  mübahisələri  mövcuddur,  lakin  bu,  onların  dövlətçiliyinə  heç  cür 
xələl gətirmir. 
Hökumət.
  Dövlətin  fiziki  mövcudluğu  üçün  ərazi,  siyasi-hüquqi  mövcudluğu  üçün 
hakimiyyət mexanizmi olmalıdır. Söhbət burada dövlətin beynəlxalq hüquq və vəzifələrinə görə 
məsuliyyət  daşıyan  hökumətdən  (geniş  mənada)  gedir.  Başqa  sözlə  desək,  dövlətin  olması 
üçün,hər hansı bir qurumun dövlət kimi nəzərdən keçirilməsi üçün müəyyən ərazi çərçivəsində 
olan daimi əhali üzərində nəzarət həyata keçirən hakimiyyət aparatının olması zəruridir. Lakin 
qeyd  edilməlidir  ki,  artıq  mövcud  olan  dövlətin  öz  effektiv  hökumətini  itirməsi  və  ya  iki 
hökumətə  malik  olması  (1980-cı  illərdə  Livanda,  1990-cı  illərdə  Sudanda  və  Əfqanıstanda 
olduğu kimi) onun öz dövlətçiliyini itirməsi demək deyildir. 
Hüquqi  münasibətlərə  girmək  qabiliyyəti.
  Bu  meyar  hüquqi  müstəqilliyin  ön  plana 
çəkilməsini  tələb  edir.  Başqa  dövlətin  qanuni  suveren  hakimiyyəti  olan  ərazi  ”dövlət”  sayıla 
bilməz.  Məsələn,  məlum  olduğu  kimi,  Honq  Konq  çox  yüksək  faktik  muxtariyyətə  malikdir, 
lakin Çinin suverenliyi altında olduğuna görə (1997-ci ilin iyulun 1-dən) dövlət deyildir. Digər 
tərəfdən, bəzi dövlətlərin başqa dövlətdən siyasi və ya  maliyyə baxımından asılılığı, məsələn, 

---