Microsoft Word beyn?L umumi huquq docx

münasibətləri  nizama  salır,  dövlətdaxili  hüquq  isə  dövlətin  ərazisində  fərdlərin  hüquq  və 
vəzifələrini müəyyən edir. Dualizm beynəlxalq hüququn və dövlətdaxili hüququn eyni sahədə 
fəaliyyət göstərməsini inkar edir, lakin qəbul edir ki, onların eyni predmeti vardır. Bu predmeti 
beynəlxalq hüquq beynəlxalq səviyyədə, milli hüquq isə dövlət daxilində tənzimləyir. Məsələn, 
əgər fərdin beynəlxalq hüquqla təminat verilən hər hansı hüququ dövlət tərəfindən pozulubsa, 
milli  məhkəmə    bu  zaman  milli  hüququ  tətbiq  edəcəkdir.  Dövlət  öz  öhdəliklərini  beynəlxalq 
səviyyədə poza bilər, lakin bu, beynəlxalq məhkəməyə aid olacaqdır. Başqa sözlə, beynəlxalq 
məhkəmələr  beynəlxalq  hüququ,  milli  məhkəmələr  isə  milli  hüququ  tətbiq  edir.  Dualizm 
doktirinasından  belə  alınır  ki,  dövlətin  hərəkəti  öz  ərazisində  tam  qanuni  ola  bilər,  lakin 
bununla belə həmin davranış beynəlxalq məsuliyyət doğura bilər. 
3. “Koordinasiya” nəzəriyyəsi.   
Bu nəzəriyyənini nümayəndələri (Antsilotti, Fitsmoris) beynəlxalq hüququn və 
dövlətdaxili hüququneyni sahədə fəaliyyət göstərməsini və eyni predmet olmasını inkar edirlər. 
Onların fikrincə, bu iki hüquq sistemi heç vaxt ziddiyyətdə olmur. Hər sistemin “öhdəlikləri” 
koliziyada ola bilər və hansı öhdəliyin üstün olmasını hüquq sistemi özü müəyyən edir. Belə ki, 
milli hüquq məsələnin həllini beynəlxalq hüquqa “göndərmirsə”, müvafiq milli hüquq norması 
tətbiq  edilir  və  əksinə.  Göründüyü  kimi,  bu  yanaşma  dualizm  nəzəriyyəsi  ilə,  demək  olar  ki, 
eynidir və praktiki baxımdan onlarin arasında çox cüzi fərq vardır. Fərq, əsas etibarilə, nəzəri 
cəhətdəndir: indi haqqında danışdığımız nəzəriyyənin məğzində duran ideya ondan ibarətdir ki, 
- bu, onun adından bəllidir, - beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili hüquq sistem kimi bir-biri ilə 
ziddiyyətdə olmur; monizm və dualizm isə, “konfrontasi-ya” nəzəriyyələridir. 
2.Beynəlxalq hüququn dövlətdaxili hüquq sistemində implementasiyasы.Beynəlxalq hüquq 
normaları  daxili  hüquq  sistemlərinin  “vasitəçiliyi”  olmadan  lazımi  qaydada  həyata  keçirilə 
bilməz.  Xüsusilə  insan  hüquqları,  cinayətkarların  verilməsi,  iqtisadi  münasibətlər,  regional 
inteqrasiya  və  bu  kimi  məsələləri  nizama  salan  beynəlxalq  hüquq  müddəalarının 
implementasiyası,
 yəni həyata keçirilməsi, prinsip etibarilə, yalnız milli qanunvericinin və milli 
məhkəmənin  “iştirakı”  ilə  mümkündür.  Bu  “iştirak”ın  forma  və  metodları  müxtəlifdir  və 
dövlətdən- dövlətə fərqlənir: beynəlxalq hüquqda bununla baölı vahid normativ sxem yoxdur. 
Beynəlxalq  hüquq  baxımından,  dövlətin  öz  üzərinə  götürdüyü  beynəlxalq  öhdəlikləri  milli 
səviyyədə  necə həyata  keçirilməsi və bütövlükdə  beynəlxalq  hüquqla  milli hüququn  qarşılıqlı 
münasibəti  problemini  necə  həll  etməsi,prinsip  etibarilə,  vacib  deyildir.  Vacib  cəhət  ondan 

---

ibarətdir ki,- bu, əslində ümumi beynəlxalq hüququn imperativ tələbidir, - dövlətlər beynəlxalq 
hüquq  normalarına  əməl  etsinlər  və  lazımi  hallarda  onların  dövlətdaxili  qüvvəsini  təmin 
etsinlər. Təkrar edirik ki, bu tələbin yerinə yetirilməsinin forma və vasitələrinin seçilməsi hər 
bir dövlətin öz konstitusiya qanunvericiliyində və praktikasında müəyyən olunur. 
Dövlətlərin  konstitusiya  praktikasından  çıxış  edərək,  beynəlxalq  hüquq  normalarının 
dövlətdaxili implementasiyasının iki əsas üsulunu göstərmək olar: 
1.
  nkorporasiya (“daxiletmə”). 
Bu zaman beynəlxalq hüquq normaları, onların məcburiliyi dövlət tərəfindən 
müvafiq qaydad tanındıqdan sonra heç bir dövlətdaxili akt olmadan birbaşa milli hüquqa daxil 
edilir  və  milli  hüquq  normaları  kimi  tətbiq  edilir.  nkorporasiya  aşağıdakı  qaydada  formulə 
edilir:  “beynəlxalq  hüquq  milli  hüququn  tərkib  hissəsidir”.  Dünyanın  əksər  ölkələrində,  o 
cümlədən Azərbaycan Respublikasənda bu üsuldan istifadə olunur. 
2.
  Transformasiya (“çevirmə”).  
Bu halda beynəlxalq hüquq ipso fakto milli hüququn hissəsi sayılmır. Beynəlxalq 
hüquq  milli  hüquqa  ayrı-ayrı  qanunvericilik  aktları  vasitəsilə  daxil  edilir  (yeni  beynəlxalq 
hüquq  milli  hüquqa  “çevrilir”  ,  “transformasiya  edilir”).  Deməli,  beynəlxalq  normanı  milli 
hüquq sisteminə gətirən qanun verilməyibsə, milli məhkəmə həmin normanı heç cür tətbiq edə 
bilməz.  Böyük  Britaniyada,  Skandinaviya  ölkələrində,  Tailandda  və  bir  sıra  digər  dövlətlərdə 
transformasiya üsulu əsas götürülür. 
 3.  Milli  qanunvericiliyin  beynəlxalqhuquq  normalarına  uyğunlaşdırılması.Hər bir dövlət 
öz  üzərinə  götürdüyü  beynəlxalq  öhdəlikləri  vicdanla  yerinə  yetirmək  üçün  daxili 
qanunvericilik  sisteminin  bu  öhdəliklərə  uyğun  olmasını  təmin  etməlidir.  Əslində  bu, 
beynəlxalq hüquq normalarının həyata keçirilməsinin ən optimal yoludur. 
Çox zaman zəruri qanunvericilik tədbirlərinin həyata keçirilməsi beynəlxalq müqavilələrdə 
bir tələb kimi iştirakçı dövlətlərin üzərinə qoyulur.  fadə formasına görə bu göstərişlər iki cür 
olur: 
1)
  ümumi göstərişlər. 
Əsas etibarilə insan hüquqları haqqında beynəlxal konvensiyalara daxil edilən bu  

---

cür  müddəalarda  ümumi  şəkildə  göstərilir  ki,  iştirakçı  dövlətlər  bu  konvensiyalarda  bəyan 
edilmiş hüquq və azadlıqlara əməl olunmasını təmin etmək üçün zəruri qanunvericilik tədbirləri 
həyata keçirməlidirlər. 
Qeyd edək ki, bu cür ümumi göstərişlərin yerinə yetirilməsi özü-özlüyündə 
beynəlxalq  hüququn  pozulması  kimi  tövsif  edilə  bilməz.  Beynəlxalq  hüquq  pozuntusundan  o 
zaman  danışmaq  olar  ki,  dövlət  öz  öhdəliklərini  hər  hansı  bir  konkret  halda  yerinə 
yetirməmişolur.  nsan hüquqları ilə bağlə bizim  misalımızda, dövlədaxili hüququn beynəlxalq 
hüquqa zidd olması o halda beynəlxalq hüquq pozuntusu sayılır ki, bu zaman konkret şəxsin hər 
hansı hüquq və ya azadlığı pozulmuş olur.   
2) konkret göstərişlər.   
Bu halda müəyyən qanunvericilik tədbirlərinin həyata keçirilməsi – müvafiq 
qanunların    və  digər  aktların  qəbul  olunması  və  ya  ləğv  edilməsi  –  müqavilə  iştirakçılarının 
üzərinə  birbaşa  vəzifə  kimi  qoyulur.  Beynəlxalq  hüquqda  bu  cür  öhdıliklərə  davranış 
öhdəlikləri
  deyilir.  Dövlətin  bu  öhdəliyi  yerinə  yetirməməsi  birbaşa  beynəlxalq  hüquq 
pozuntusu doğurur. 
 4.  Azərbaycan  Respublikası  daxili  hüquq  sistemi  və  beynəlxalq  hüquq.  Qeyd  etdiyimiz 
kimi,  Azərbaycan  Respublikası  beynəlxalq  hüquq  normalarının  həyata  keçirilməsinin 
inkorporasiya 
yolunu seçmişdir. Belə ki, Kostitusiyamızın 148-ci maddəsinin II bəndinə görə, 
“Azərbaycan  Respublikasının  tərafdar  çıxdığı  beynəlxalq  müqavilələr  Azərbaycan 
Respublikasının qanunvericilik  sisteminin ayrılmaz  tərkib hissəsıdir”.  Göstırilən  maddə  bütün 
beynəlxalq  müqavilələtin,  yəni  təkcə  dövlətlərarası  deyil,  habelə  hökumətlərarası  və 
idarələrarası sazişlərin də ümumi inkorporasiyasını nəzərdə tutur. 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  milli  hüquqa  daxil  edilmiş  beynəlxalq 
müqavilələrin  normativ  ranqı  haqqında  məsələdən  yan  keçməmişdir.  Həmin  məsələnin  həlli 
151-ci  maddədə  öz  əksini  tapmışdır.  Maddədə  deyilir:  “Azərbaycan  Respublikasının 
qanunvericilik  sisteminə  daxil  olan  normativ-hüquqi  aktlar  (Azərbaycan  Respublikasının 
Konstitusiyası  və  referendum  yolu  ilə  qəbul  edilmiş  aktlar  istisna  olunmaqla)  və  Azərbaycan 
Respublikasının  tərafdar  çıxdığı  dövlətlərarası  müqavilələr  arasında  ziddiyət  yarandıqda, 
beynəlxalq  müqavilələr  tətbiq  olunur”.  Göründüyü  kimi,  bu  maddədə  yalnız  Azərbaycan 

---