Microsoft Word beyn?L umumi huquq docx

Respublikasının tərəfi olduğu dövlətlərarası müqavilələr nəzərdə tutulmuşdur. Hökumətlərarası 
müqavilələrin  hüquqi  qüvvəsinə  gəldikdə  isə,  130-  cu  maddənin  III  bəndinin  6-cı 
yarımbəndindən belə bir nəticə çıxır ki, normativ ierarxiyada olan  Azərbaycan Respublikasının 
Konstitusiya və qanunlarından aşağıda dayanır. 
Ilk  baxışdan  belə  bir  təssüürat  yaranır  ki,  Konstitusiya  həmin  bu  maddədən  beynəlxalq 
hüququn primatını (üstünlüyünü) müəyyən etmişdir. Lakin əslində 151-ci maddədə beynəlxalq 
müqavilənin  müddəaları  ilə  Azərbaycan  Respublikasının  normativ-hüquqi  aktları  arasında 
mümkün  ziddiyyətləri  həll  etmək  rolunu  oynayır.  Belə  bir  ziddiyyət  olduqda,  məhkəmə  bu 
müddəaları  ləğv  edə  və  ya  dəyişdirə  bilməz,  yalnız  həmin  müddəaların  tətbiqindən  imtinanı 
elan  edir.  Dövlətdaxili  hüquq  norması  qüvvdə  qalır,  doğrudur  bu  zaman  Azərbaycanın  öz 
qanunvericiliyini  beynəlxalq  hüquqa  uyğunlaşdırmaq  kimi  beynəlxalq  öhdəliyi    haqqında 
məsələ aktuallaşır. 
151-ci  maddənin  mənasına  əsasən,  beynəlxalq  müqavilə  və  milli  qanun  arasındakı 
kolliziyalar  lex  posteriori  derogat  legi  priori  prinsipi  əsasında  həll  olunmalıdır;  beynəlxalq 
müqavilə həm Azərbaycan Respublikası üçün qüvvəyə minməzdən qabaq, həm də ondan sonra 
qəbul olunmuş istənilən normativ-hüquqi aktlara münasibətdə üstünlüyə malikdir. 
5. Beynəlxalq müqavilələrin milli məhkəmələr  tərəfindən tətbiqi. 
nkorporasiya yolu ilə eynəlxalq müqavilənin milli hüquqa daxil edilməsi onun birbaşa təbiq 
oluna  bilməsi  demək  deyil.  Başqa  sözlə,  məhkəmədən  tələb  etmək  olmaz  ki,  o,  dövlətin 
iştirakçısı  olduğu  beynəlxalq  müqaviləni  hər  hansı  işin  həlli  üçün  birbaşa  tətbiq  etsin. 
Beynəlxalq  hüququn  dövlətdaxili  hüququn  bir  hissəsi  elan  edildiyi  bütün  ölkələrin  məhkəmə 
təcrübəsində, adətən, müvafiq beynəlxalq müqavilənin özü icra olunan (“self-executing”) və ya 
özü  icra  olunmayan  (“non-self-executing”)  müqavilə  olub-olmaması  haqqında  məsələ  ortaya 
çıxır. 
Özü  icraolunan
  o  müqavilələrə  (müqavilə  müddəalarına)  deyilir  ki,  onlar  milli  hüquq 
subyektlərinin iştirakı ilə olan münasibətləri avtomatik tənzimləyən dəqiq hüquqi öhdıliklər və 
milli məhkəmələrdə bilavəsitə iddia ilə təmin oluna bilən hüquq və vəzifələr yaradır. Özü icra 
olunmayan
 müqavilələr isə özündən sonra müəyyən qanunvericilik aktlarının verilməsini tələb 
edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq hüquqi normaların böyük əksəriyyəti, ilk növbədə, 
bu  normaları  qəbul  etmiş  dövlətlərin  özünə  yönəlmişdir  və  onların  orqanları  üçün 

---

qanunvericilik,  təşkilati  və  digər  xarakterli  müvafiq  öhdəliklər  yaradır.  Qeyri-müəyyən 
olduğuna  görə,  bu  normalar  məhkəmə  tətbiqi  üçün  zəruri  hüquqi  standartlar  nəzərdə  tutmur. 
Xüsusilə, bu proqram arakteri daşıyan, yəni yalnız ən ümumi istiqamətlər, davranış sərhədləri 
müəyən  edən,  adekvat  qanunvericilik  və  ya  inzibati  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  zərurətini 
birbaşa  və  ya  dolayı  yolla  göstərən  müqavilələrə  aiddir.  Ona  görə  də  milli  məhkəmə  bu 
müqavilələri özü-özlüyündə tətbiq edə bilməz. Misal üçün, insan hüquqları sahəsində universal 
müqavilə  olan  qtisadi,  sosial  və  mədəni  hüquqlar  haqqında  Beynəlxalq  Paktı  götürək.  Bu 
müqavilə  Razılığa  gələn  tərəfin  niyyətinə  görə  özü  icra  olunan  sayıla  bilməz.  Belə  bir  nəticə 
Paktın 2-ci maddəsinin 1-ci bəndindən birbaşa irəli gəlir. Burada deyilir ki, iştirakçı dövlətlər 
Pakda bəyan olmuş hüquqları  “öz ehtiyatlarınnın maksimal hədlərində”,  “tədricən” və  “bütün 
müvafiq  üsullarla,  o  cümlədən  qanunvericilik  tədbirləri  qəbul  etməklə”  həyata  keçirməyi  öz 
öhdələrinə  götürürlər.  Beləliklə,  həmin  öhdəliklərin  həyata  keçirilmənin  başlıca  üsulu  kimi 
milli  qanunvericiliyə  istinadın  olması  Paktda  ehtiva  olunmuş  normaların  özü  icra  olunan 
olduğunu istisna edir. 
Qeyd edilməlidir ki, özü icra olunan və olunmayan müqavilələrin tərifi və habelə müəyyən 
olunmuş  siyahısı  yoxdur  və  praktiki  cəhətdən  bu,  heç  mümkün  də  deyil.  Bu  və  ya  digər 
beynəlxalq  müqavilələrin  özü  icra  olunan  olub-olmaması  haqqında  məsələ  dövlətdaxili  
hüququn  məsələsidir  və  onun  həlli  dövlətdən  dövlətə  fərqlənir,  yəni  kostitutsiyalardan, 
məhkəmə  praktikasından,  hüquqi  ənənələrdən  və  s.  asılıdır.  Doğrudur,  özündən  sonra 
dövlətdaxili  qanunvericilik  tədbirlərini  açıq-aydın  tələb  edən  və  olduqca  ümumi  və  proqram 
xarakterli  öhdəliklər  nəzərdə  tutan  müqavilələr,  çox  güman  ki,  bütün  ölkələrdə  özü  icra 
olunmayan  müqavilələr  kimi  elan  olunacaqdır.  Bəzi  dövlətlərdə  “özü  icra  olunmayan” 
müqavilə anlayışı məhkəmələr tərəfindən bu və ya digər beynəlxalq sazişin tətbiqindən boyun 
qaçirmaq  üçün  istifadə  olunur  (daha  doğrusu,  sui-istifadə  olunur).  Məsələn,  bu  hala  ABŞ-da 
tez-tez  rst  gəlinir,  halbuki  məlumdur  ki,  ABŞ-ın  Konstitusiyası  (VI  maddə)  beynəlxalq 
müqavilələri “ölkənin ali hüququnun” bir hissəsi elan etmişdir. 
Beynəlxalq  müqavilənin  özü  icra  olunmasının  müəyyən  edilməsi  problemi  ilə  qarşılaşan 
məhkəmələr, adətən, bir-biri ilə sıx əlaqəli iki suala cavab verməli olurlar: 1) müqavilə, onun 
dili,  məqsədi  və  konteksti  nəzərə  alınmaqla,  birbaşa  tətbiq  oluna  bilərmi;  2)  razılığa  gələn 
dövlətlər  fərdlərə  məhkəmədə  müdafiə  oluna  bilən  hüquq  və  vəzifələri  bilavəsitə  vermək 
niyyətində olmuşlarmı. Belə ki, beynəlxalq müqavilənin iştirakçısı olan dövlətlər müqavilənin 
özündə razılaşa bilərlər ki, müqavilə bütövlükdə və ya onun ayrı-ayrı müddəaları birbaşa milli 

---