Microsoft Word beyn?L umumi huquq docx

Mərkəzi Amerika ölkələrinin ABŞ-dan, MDB ölkələrinin Rusiyadan faktik asılılığı bu ölkələrin 
suveren dövlət olmasına xələl gətirmir. 
 
      3. Dövlətəbənzər qurumlar. Dövlətəbənzər qurumlar müəyyən həcmdə beynəlxalq-hüquqi 
subyektliyə malik olur. Onların öz ərazisi, vətəndaşlığı, hakimiyyət orqanlarə olur  və bir sıra 
beynəlxalq müqavilələrdə iştirak edirlər. 
Bu qurumlara azad şəhərləri və Vatikanı misal göstərmək olar. 
XIX-XX əsrlərdə Krakov, Dansiq və Triyest kimi azad şəhərlər olmuşdur. 
Azad  şəhərlərin  beynəlxalq-hüquqi  subyektliyi  beynəlxalq  müqavilələr  və  bu  şəhərlərin 
konstitusiyaları ilə müəyyən olunurdu. Onlar tam özünüidarəyə malik deyildi. Azad şəhərlərin 
sakinləri  üçün  xüsusi  vətəndaşlıq  tətbiq  olunurdu.  Onlardan  bəziləri  beynəlxalq  müqavilələr 
bağlamaq  və  beynəlxalq  təşkilatlara  daxil  olmaq  hüququna  malik  idi.  Azad  şəhərlərin  ən 
mühüm xüsusiyyətlərindən biri onların hərbsizləşdirilməsi və neytrallaşdırılmasıdır. 
Vatikanın
 beynəlxalq – hüquqi statusu 1929-cu ildə papa nümayəndəsi ilə  taliya hökuməti 
arasında  bağlanmış  və  1984-cü  ildə  yenidən  baxılmış  Lateran  müqaviləsi  ilə  müəyyən 
olunmuşdur. Zahirən o, dövlətin, demək olar ki, bütün atributlarına – kiçik əraziyə, hakimiyyət 
orqanlarına  və  s.  malikdir.  Lakin  Roma  şəhərində  yerləşən  Vatikanın  əhalisi  haqqında  şərti 
dnışmaq  olar:  burada  yalnız  katoliq  kilsəsinin  işləri  ilə  məşğul  olan  vəzifəli  şəxsləri  yaşayır. 
Vatikana  sosial  mənada  dövlət  kimi  baxmaq  olmaz;  o,  əslində  katoliq  kilsəsinin  inzibati 
mərkəzidir. Bununla belə, Vatikan bir çox dövlətlərlə rəsmi əlaqələr saxlayır, bu ölkələrdə öz 
daimi  nümayəndəliklərini  təsis  edir.  Vatikanın  nümayəndə  heyəti  beynəlxalq  təşkilatların  və 
konfransların  işində  iştirak  edir.  O,  bir  sıra  beynəlxalq  təşkilatların  (MAQATE,  Beynəlxalq 
elektron rabitəsi ittifaqı, Ümumdünya poçt ittifaqı və s.) üzvüdür, BMT, YUNESKO, FAO və 
digər təşkilatlar yanında daimi müşahidəçiləri vardır. 
4.  Beynəlxalq  təkilatlar. Beynəlxlq təşkilalarən əlamətləri, təşkili və fəaliyyətinin hüquqi 
əsasları  haqqında  qabaqda  ətraflı  bəhs  ediləcəkdir.  Aşağıda  isə  beynəlxalq  təşkilatların 
beynəlxalq-hüquqi subyektliyinin izahı ilə kifayətlənəciyik. 

---

Öz nizamnamə məqsəd və vəzifələrini yerinə yetirmək üçün beynəlxalq təşkilatlar bu və ya 
digər  dərəcədə  beynəlxalq-hüquqi  subyektliyə  malik  olmalıdır.  Lakin  beynəlxalq  təşkilatların 
beynəlxalq-hüquqi subyektliyi müəyyən xüsysiyyətlərə malikdir. Belə ki: 
a)
  onlar beynəlxalq-hüquqi subyektliyi törəmə xarakteri daşıyır  
(beynəlxalq təşkilatlar dövlətlər tərəfindən yaradılır); 
b)
  bu subyektlik spesifik xarakter daşıyır (beynəlxalq təşkilatların 
subyektliyi onun məqsəd və vəzifələri ilə şərtlənir): 
c)  beynəlxalq  təşkilatların  və  onların  vəzifəli  şəxslərinin  (baş  katib  və  müavinlərindən 
başqa) imtiyaz və immunitetləri diplomatik deyil, funksional xarakter daşıyır; 
ç) beynəlxalq təşkilatlar BMT Beynəlxalq Məhkəməsində iş üzrə tərif ol bilməzlər;  
d) beynəlxalq təşkilatda nümayəndəlik birtərəfli xarakter daşıyır.  
Təşkilatın  məqsədlərindən  və  fəaliyyət  istiqamətlərindən,  onun  təsis  aktının 
(“konstitusiya”sının)  şərtlərindən  asılı  olaraq,  beynəlxalq-hüquqi  subyektli-yin  dərəcəsi 
müxtəlif ola bilər. Bu mənada Birləşmiş Millətlər Təkilatının beynəlxalq hüquqi subyektliyinin 
həcmi  digər  təşkilatlarda,  məsələn,  Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatında  olduğundan  xeyli 
genişdir. 
Beynəlxalq təşkilatlar dövlətlərə və başqa beynəlxalq təşkilatlarla müqavilələr bağlaya bilər, 
zərərin  ödənilməsi  barədə  iddialar  qaldıra  bilər,  milli  yurisdiksiyalardan  immunitetlərə 
malikdir. 
Zərərin  ödənilməsi  haqqında  işdə
  BMT-nin  Beynəlxalq  Məhkəməsi  qeyd  etmişdi  ki,  öz 
funksiyalarını səmərəli həyata keçirmək üçün BMT-yə beynəlxalq-hüquqi subyektlik zəruridir. 
Bu  ideya  Beynəlxalq  Məhkəmə  tərəfindən  digər  işdə  -  Birləşmiş  Millətlər  imtiyaz 
vəimmunitetləri  haqqında  Konvensiyanın  6-cı  maddəsinin  tətbiq  olunması  haqqında
  məsləhət 
xarakterli  rəydə  bir  daha  bəyan  edilmişdi.  Bu  işdə  BMT-nin  işçisinin  ona  qarşı  hətta  öz 
hökuməti tərəfindən görülən tədbirlə bağlı immuniteti təsdiq olunmuşdur. 
 5. Fərdlərin beynəlxalq-hüquqi subyektliyi. Fərdin beynəlxalq-hüquqi subyektliyi haqqında 
məsələ beynəlxalq hüquq elmində birmənalı həll olunmayan məsələlərdən biridir. Lakin əksər 
alimlərin mövqeyinə və müasir beynəlxalq təcrübəyə istinad edərək fərdin məhdud beynəlxalq-

---

hüquqi  subyektliyə  malik  olması  barədə  nəticə  çıxarmaq  olar.  Məhdud  beynəlxalq  hüquqi 
subyeklik o deməkdir ki,  
 - fərd beynəlxalq hüquq normalarının yaradılmasında iştirak etmir; 
- fərdin beynəlxalq-hüquqi subyektliyi bütünlüklə dövlətlərin razılığından asılıdır; 
- birbaşa beynəlxalq hüquqdan irəli gələn müəyyən vəzifələr daşıyır; 
-  əsas  etibarilə,  insan  hüquq  və  azadlıqlarının  pozulması  ilə  bağlı  müəyyən  beynəlxalq 
sazişlərdə  nəzərdə  tutulmuş  qaydada  və  həcmdə  beynəlxalq  instansiyalar  qarşısında  bu 
pozuntunu törətmiş dövlətə qarşı iddia qaldıra bilər. 
Fərdin  beynəlxalq  hüququn  subyekti  kimi  çıxış  etməsinə  başlıca  dəlillərdən  biri  ondan 
ibarətdir  ki,  müəyyən  beynəlxalq  cinayətlərin  törədilməsinə  görə  (təcavüz,  genosid,  müharibə 
cinayətləri, insanlıq əleyhinə cinayətlər və s.) fiziki şəxslər birbaşa beynəlxalq hüquq normaları 
əsasında,  dövlətdaxili  hüququn  bu  əməli  kriminallaşdırmaması  faktından  asılı  olmayaraq, 
məsuilyyətə cəlb oluna bilər. Fərdin birbaşa beynəlxalq hüquqdan irəli gələn vəzifələr daşıması 
prinsipi bir sıra beynəlxalq sənədlərdə, o cümlədən Nürnberq, Tokio, Yuqoslaviya və Ruanda 
beynəlxalq  tribunalların  Nizamnamə  və  hökümlərində,  Beynəlxalq  cinayət  məhkəməsinin 
Nizamnaməsində,  BMT  Təhlükəsizlik  Şurasının  674  saylı  qətnaməsində  (burada  raq 
liderlərinin  Küveytin  işğalı  zamanı  törətdikləri  müharibə  cinayətləri  və  insanlıq  əleyhinə 
cinayətlərə  görə  şəxsi  məsuliyyət  daşıdığı  bəyan  olmuşdu)  və  b.təsbit  olmuşdur.  Yuxarıda 
göstərilmiş bu prinsip beynəlxalq adət norması kimi tanınmışdır və öz mənbəyini hələ klassik 
beynəlxalq  hüquqda  dəniz  quldurlarının  hostis  humani  generis  (bütün  bəşəriyyətin  düşməni) 
kimi nəzərdən keçirilməsindən götürür. 
Yuxarıda biz qeyd etmişdik ki, yalnız dövlətlər beynəlxalq məhkəmələr qarşısında prosesual 
hüquq  qabiliyyətinə  malikdir.  Lakin  bəzi,  xüsusi  müəyyən  olunmuş  hallarda  bu  hüquqlar 
fərdlərə də verilir. Bu o deməkdir ki, belə halda fərdin öz adından beynəlxalq məhkəmə orqanı 
qarşısında dayanmaq və hətta məhkəmə icraatını başlamaq hüququ olur. Məsələn, Avropa  nsan 
hüquqları Konvensiyası (34-cü maddədə) və Avropa  kdisadi Birliyi haqqında müqavilə (173-
cü  maddə)  ilə,  müvafiq  olaraq,  Avropa  insan  hüquqları  məhkəməsi  qarşısında  və  Avropa 
Məhkəməsi  qarşısında  şəxsin  bilavəsitə  prosesi  başlamaq  və  prosesdə  müstəqil  tərəf  (iddiaçı) 
kimi iştirak etmək hüququ təsbit edilmişdir. 

---