Microsoft Word beyn?L umumi huquq docx

məhkəməsinə  verə bilər. Tərəflərin mübahisənin həllini üçüncü tərəfə etibar etmək istəməməsi 
danışıqlardan daha səmərəli istifadə olunmasını şərtləndir. 
  Birbaşa danışıqlara başlamış dövlət bu danışıqları vicdanla aparmağa borcludur. 
 
3. Xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik. Xeyirxah xidmətlər və vasitəçilik çox zaman danışıqlarla 
bir  zamanda  tətbiq  olunan  vasitədir.  Xeyirxah  xidmətlər,  əsasən,  tərəflər  arasında  birbaşa 
danışıqları  təmin  edir  və  onun  başlaması  üçün  imkan  açır.  Xeyirxah  xidmətlər  və  vasitəçilik 
təklif edən şəxsə və ya dövlətə mübahisənin hər iki tərəfinin etibarı olur.  Vasitəçi mübahisənin 
hər  iki  tərəfinin  bəyəndiyi  və  danışıqlarda  bilavasitə  iştirak  edən  şəxsdir.  Onun  əsas  vəzifəsi 
bundan ibarətdir ki, mübahisənin nizama salınmasının şərtlərini tərəflərə təklif edir və iki bir-
birinə zidd mövqe arasında kompromisə nail olunmasına səy göstərir. Son illərdə BMT-nin Baş 
Katibi  müxtəlif  situasiyalarda  öz  xeyirxah  xidmətlərini  təklif  etmişdir  və  bəzi  hallarda  bu 
missiyanı  davam  etdirərək  vasitəçi  kimi  də  çıxış  etmişdir.  Misal  üçün  SSR ,  Pakistan  və 
Əfqanıstan  arasında  mübahisənin  nizama  salınmasını  göstərmək  olar.  Keçmiş  Yuqoslaviya 
ərazisindəki  münaqişələrlə  bağlı  Avropa  ttifaqının  və  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  “sülh 
elçiləri” də eyni missiyanı yerinə yetirmişlər. 
 
4.  Araşdыrma  (təhqiqat).Araşdırma  komissiyalarından  dövlətlər  arasındakı  mübahisənin 
faktik əsasını müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Bu zaman mübahisənin tərəfi olan dövlətlər 
məsələni  qərəzsiz  quruma  vermək  haqqında  razılığa  gəlirlər;  bu  qurumun  vəzifəsi  zəruri 
faktların  obyektiv  müəyyən  edilməsindən  ibarət  olur.  Bundan  sonra  isə  tərəflər  bu  faktların 
əsasında  mübahisəni  nizamlamaq  barədə  danışıqlara  başlayırlar.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
mübahisənin  tərəfi  araşdırma  komissiyalarının  ortaya  çıxardığı  nəticələrlə  bağlı  deyillər. 
Mövcud beynəlxalq hüquq sistemində faktların müəyyən edilməsi üzrə məcburi mexanizmlərin 
olmadığı bir şəraitdə araşdırma komissiyalarının rolu çox böyükdür. 
5.  Barışdırma.Barışdırma  beynəlxalq  mübahisəlrin  həllinin  elə  bir  vasitəsidir  ki,  bu  zaman 
mübahisə üçüncü tərəfə - vəzifəsi mübahisənin nizamlanması üçün təkliflər vermək və məruzə 
təqdim  etməkdən  ibarət  olan  komissiya  və  ya  komitəyə  verilir.  Barışdırma  komissiyaları 
araşdırma komissiyalarından onunla fərqləni ki, ikincilərin vəzifəsinə konkret təkliflər vermək 
daxil deyildir. Bu mənada barışdırma arbitraja yaxındır. Lakin onların arasında çox mühüm bir 

---

fərq mövcuddur. Bir qayda olaraq, barışdırma komissiyasının məruzələri tərəflər üçün hüquqi 
cəhətdən  məcburi  deyildir.  Barışdırma    komissiyasının  məruzəsi  və  təklif  etdiyi  nizamasalma 
variantı gələcək danışıqlar üçün əsas rolunu oynaya bilər. Barışdırma bu baxımdan araşdırma 
ilə arbitraj arasında orta mövqe tutur.  
  Barışdırma komissiyaları Mübahisələrin dinc yolla nizamlanması haqqında 1899-cu il Haaqa 
Konvensiyaları ilə və Mübahisələrin dinc yolla nizamlanması haqqında 1828-ci il Ümumi aktı 
ilə müəyyən edilmişdir. Misal kimi, dəniz sularının delimitasiyası üzrə Yan Meyen Barışdırma 
Komissiyasını  ( slandiya/Norveç)  göstərmək  olar.  Dəniz  hüququ  üzrə  1982-ci  il  BMT 
Konvensiyasında  müvafiq  mübahisələrin  nizamlanması  proseduru  kimi  barışdırma 
komissiyaları nəzərdə tutulmuşdur. 
6.  BMT  çərçivəsində  mübahisələrin  nizama  salınması.Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatı 
sistemində beynəlxalq mübahisələrin nizama salınması üçün müxtəlif mexanizm və prosedurlar 
mövcuddur.  Biz  yuxarıda  BMT  Baş  Katibinin  “xeyirxah  xidmətlərində”  bəhs  etdik.  Aşağıda 
geniş şərh olunacaq BMT Beynəlxalq Məhkəməsi də bu mexanizmlər sırasındadır.  
  BMT-nin  Baş  Assambleyası  beynəlxalq  mübahisələrin  nizama  salınması  istiqamətində 
tövsiyələr verməklə bağlı geniş səlahiyyətlərə malikdir. Sülhə təhlükə və ya sülhün pozulması 
hallarında  Təhlükəsizlik  Şurasının  öncür  mövqeyini  nəzərə  almaqla,  Baş  Assambleya 
“mənşəyindən  asılı  olmayaraq,  ümumi  əmin-amanlığı  və  millətlər  arasındakı  dostluq 
münasibətlərini  poza  bilən  hər  hansı  situasiyanın  dinc  yolla  nizamlanması  üçün  tədbirlər 
tövsiyə edə bilər”. 
  Baş Assambleyanın əksər qətnamələri kimi, bu cür tövsiyələr də hüquqi cəhətdən məcburi 
deyil. Ona görə də Baş Assambleya tərəflərə mübahisənin hər hansı həllini zorla qəbul etdirə 
bilməz.  Baş  Assambleya  siyasi  orqan  olduğuna  görə,  hər  hansı  situasiya  və  ya  mübahisə  ilə 
bağlı  aparılan  müzakirələrdə  və  təklif  olunan  tədbirlərdə  beynəlxalq  hüquq  deyil,  siyasi 
mülahizələr əsas rol oynayır.  
  Məlumdur  ki,  Namibiya  probleminin  həllində  Baş  Assambleya  mühüm  töhfə  vermişdir. 
Onun  ran- raq  münaqişəsində  BMT  Baş  Katibinin  səylərini  dəstəkləməsi  də  əhəmiyyətli 
olmuşdur. 
  BMT  Nizamnaməsinin  VI  fəslinə  (“Mübahisələrin  dinc  yolla  həll  olunması”)  əsasən, 
Təhlükəsizlik  Şurası  beynəlxalq  mülahizələrin  həlli  ilə  bağlı  müxəlif  səlahiyyətlərə  malikdir. 

---

Birincisi,  əgər  digər  dinc  vasitələrin  tətbiqi  bir  nəticə  verməmişsə,  beynəlxalq  sülhə  və 
təhlükəsizliyə  qorxu  yarada  biləcək  mübahisənin  tərəfləri  onu  Təhlükəsizlik  Şurasına 
verməlidirlər.  kincisi,  BMT-nin  istənilən  üzvü  və  ya  üzvü  olmayan  dövlət  mübahisənin 
tərəflərinin  razılığı  olmadan  həmin  mübahisəni,  onun  beynəlxalq  sülhün  və  təhlükəsizliyin 
qorunub  saxlanması  üçün  təhlükə  törədəcəyini  müəyyən  etmək  üçün  Təhlükəsizlik  Şurasına 
verə  bilər.  Göstərilən  hər  iki  halda  Təhlükəsizlik  Şurası  müvafiq  nizamlama  prosedur  və  ya 
metodlarını  tövsiyə  edə  bilər.  Sülhə  təhlükə,  sülhün  pozulması  və  ya  təcavüz  aktı  ilə  bağlı 
hallarda  (Bosnyada  olduğu  kimi)  Təhlükəsizlik  Şurası,  mübahisənin  həllini  məcburən  qəbul 
etdirə bilər. Artıq qeyd edildiyi kimi, Təhlükəsizlik Şurası siyasi orqandır. Onun əsas vəzifəsi 
sülhü  qorumaqdır,  hüququ  qorumq  deyil;  bunlar  isə  həmişə  üst-üstə  düşmür.  Təhlükəsizlik 
Şurası, əsas etibarilə, siyasi mübahisələrlə məşğul olur, hüquqi mübahisələrə gəldikdə isə, BMT 
Nizamnaməsinin 36-cı maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən, o, nəzərə almalıdır ki, tərəflər bu cür 
mübahisələri,  ümumi  qayda  olaraq,  Beynəlxalq  Məhkəməyə  verməlidirlər.  Doğrudur,  bir  çox 
mübahisəlrədə siyasi və hüquqi asbektləri bir-birində ayırmaq çətin olur və Təhlükəsizlik Şurası 
müvafiq hesab etdiyi hallarda bu mübahisələrin həlli üçün əsas məsuliyyəti öz üzərinə götürür 
və konkret tədbirlər görür. 
  BMT-nin  ixtisaslaşdırılmış  təsisatları  da  dövlətlər  arasındakı  mübahisələrin  həll 
olunmasında yardımçı ola bilər. Bu təşkilatlar BMT-nin Baş Assambleyası kimi, əsas etibarilə, 
mübahisələrin  nizamlanması  istiqamətində  forum  rolunu  oynayır.  Xüsusən,  Beynəlxalq  əmək 
təşkilatının,  Beynəlxalq  valyuta  fondunun  və  Beynəlxalq  mülki  aviasiya  təşkilatının  bu 
yönümdə fəaliyyəti əhəmiyyətlidir.  
7.  ATƏT  çərçivəsində  mübahisələrin  nizamlanması.Beynəlxalq  mübahisələrin  dinc 
vasitələrlə  həlli  prinsipi  ATƏT-in  fəaliyyətinin  əsasinda  dayanan  fundamental  prinsiplərdən 
biridir. Bu prinsipin ATƏT-in (1994-cü ilə qədər – ATƏM) bütün əsas sənədlərində öz dolğun 
və  birmənalı  ifadəsini  tapmışdır.  Bu  prinsipin  həyata  keçirilməsi  istiqamətində  ATƏT 
çərçivəsində  xüsusi  prosedur  və  mexanizmlərin  yaradılmasını  nəzərdə  tutan  bir  neçə  mühüm 
sənəd qəbul olunmuşdur. Onlardan biri “Mübahisələrin nizamlanması prinsipləri və ATƏM-in 
mübahisələrin dinc nizamlanması üzrə prosedur müddəaları
”dır (Valetta, 8 fevral 1991-ci il). 
Bu  sənədə  müvafiq olaraq,  Mübahisələrin  nizamlanması  üzrə  xüsusi  ATƏM  Mexanizmi  təsis 
olunur.  Mexanizm  dövlətlərə  mübahisənin  nizamlanmasının  opdimal  prosedurları  ilə  bağlı 
tövsiyələr  verir;  uğur  əldə  edilmədikdə,  Mexanizm  tərəfindən  birinin  tələbi  ilə,  mübahisənin 

---