Microsoft Word Birja-Dissert docx
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
mexanizminin təkmilləşdirilməsi sahəsində görülməsi vacib olan işlərə toxunulur, istər dünya iqtisadiyyatında, istərsə də ölkəmizdə birjaların fəaliyyətinin idarə edilməsinin inkişaf istiqamətləri və perspektivləri tədqiq edilir. Dissertasiya işi nəticə və təkliflərlə başa çatdırılmışdır.
8
FƏSIL I. ƏMTƏƏ BIRJALARININ FORMALAŞMASININ NƏZƏRI-METODOLOJI ƏSASLARI
nkişaf etmiş qərb ölkələrinin təcrübəsi bazar iqtisadiyyat şəraitində birja ticarətin mühüm rol oynadığını sübut edir. Birja dedikdə sözün tam mənasında təşkilati cəhətdən xüsusi qaydada formalaşmış, müəyyən əmtəələrlə sövdələşmələr aparan bazar başa düşülür. Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların satışı iləməşğul olan vaxtaşırı fəaliyyət göstərən topdan bazardır. Onlar bazar iqtisadiyyatının iqtisadi aləti rolunu yerinə yetirir və əmtəələrin, xammalın və qiymətli kağızların alışı və satışında azad bazar münasibətlərini formalaşdırırlar. «Birja» termini latın sözü olub (bursa), «çanta» mənasını daşıyır. XV əsrdə Niderlandın iri ticarət mərkəzi Brüqqe şəhərində məşhur dəllal və pul dəyişən Van der Bursanın (termnin də məhz bundan yaranmışdır) evinin qarşısındakı meydanda xarici veksellər əldə etmək və ticarət məlumatlarının mübadiləsi məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən tacirlər yığılırdılar. Beləliklə, XV-XVI əsrlərdə birjalar Hollandiyada (Niderland), taliyada, ngiltərədə yaranmışdır. Birjaların çiçəklənməsi XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir və istehsalını inkişafı və ticarət, nəqliyyat, rabitənin həcminin artması ilə bağlıdır. Birjalar Avropada ilkin kapital yığımı və onun təmərküzləşməsi dövründə yaradılmışdır. Bir sıra məlumatlara görə ilkin birjalar taliyada (Venesiya, Renua, Florensiya) meydana gəlmişdir. Birjaların meydana gəlməsi iri manufakturaların yaradılması və beynəlxalq ticarətin inkişafı ilə əlaqədardır. 1549 – cu ildə Fransanın Lion və Tuluza şəhərlərində, sonralar isə 1556 – cı ildə Londonda birjalar yaranmışdır. ABŞ – da ilk birjanın yaranması isə 1848 – ci ildə Çikaqo birjalarının fəaliyyəti ilə bağlıdır. ABŞ – ın və Böyük Britaniyanın birjaları dünyanın ən iri beynəlxalq əmtəə birjaları hesab edilir.
9
Birjaların yardılmasında dövlət orqanları, banklar, sığorta və investisiya ş irkətləri və fondları, ictimai, dini və xeyriyyəçi təşkilatlar və qurumlar iştirak edə bilməzlər. Birjalar təsisçilərin iclasında qəbul edilmiş qərar əsasında yaradılır. Təsisçilər iclasda müəyyən edilmiş ölçüdə öz paylarını daxil edirlər. Daxil edilmiş pay ölçüsündə təsisçilər birjanın təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə görə əmlak məsuliyyəti daşıyırlar. Birja dövlət qeydiyyatından keçdiyi andan hüquqi şəxs statusunu əldə edir, birja ticarəti aparmaq üçün lisenziya əldə etdikdən sonra isə birja sövdələşmələri aparmaq hüququna malik olur. Bununla belə birja , bazarın digər növlərindən fərqli olan bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn, birjada alqı- satqı əməliyyatları bilavasitə istehsalçı və istehlakçı arasında deyil , öz əlində hər hansı bir əmtəəyə olan tələb və təklifi mərkəzləşdirilmiş vasitəçilər – ticarət agentləri , dəllallar və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Birjalar bazarın digər növlərindən (məsələn, yarmarkadan, auksiondan) fərqli olaraq daim fəaliyyət göstərir. Onun öz daimi iş yeri və iş saatı vardır. Birjada bağlanan sövdələşmələrin haqqı qarşı tərəfin hesabına ya dərhal, ya da ki, müəyyən müddətdən sonra köçürülə bilər. kinci halda, birjada satılan məhsul dərhal sahibini dəyişib alıcının sərəncamına daxil olsa da, onun haqqı tərəflər tərəfindən razılaşdırılmış müddətdə ödənilir. Həm də bu zaman alınmış ə mtəənin haqqının ödənilməsi ilə birgə satış vaxtı mövcud olan kursla (səviyyə ilə) hazırki (faktiki) kurs arasındakı fərq tərəflərdən biri tərəfindəndə ödənilir. Birjanın işində alıcı və satıcı simasında iştirak edən bütün tərəflər birja tərəfindən görülən xidmətlər üçün uyğun ödənclər verirlər. Bundan əlavə, birjada yer almaq üçün verilən haqq, bağlanılmış sövdələşmələrdən komisyon ayırmaları və s.
Birjada keçirilən əməliyyatlar ya onu təşkil edənin, ya da ki, müvafiq dövlət idarəsinin nəzarəti altında baş verir. Birjada qiymətlərin səviyyəsinə təsir etmək məqsədilə iri həcmli sövdələşmələr aparmaq, süni surətdə birja kursunun səviyyəsinin enməsi və qalxmasına təsir edə biləcək şayiələr buraxmaq qəti qadağandır. Hər bir ölkədə birjanın normal işini süni surətdə pozan halların tətqiqi ilə birja ticarəti Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|