Microsoft Word Birja-Dissert docx
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
qaydaları üzrə komitə və yaxud buna uyğun digət təşkilatlar məşğul olur, günahkarlar ciddi (cərimə ödəməklə, hətta azadlıqdan məhrum edilməklə və s.) cəzalandırılır. Birjalar fəaliyyət dairəsinə görə aşağıdakılara bölünür: • Beynəlxalq birjalar – konkret əmtəə bazarlarına xidmət edən birjalardır. • Milli birjalar – bir ölkə daxilində əməliyyatlar aparan və daxili bazara yönəlmiş birjalardır. Hal - hazırda dünyada fəaliyyət göstərən ən iri birjalar aşağıdakılardır: ABŞ-da iri birjalar: Çikaqo əmtəə birjası – 1919; Çikaqo ticarət birjası – 1848 ; Çikaqo opsion birjası ; Nyu-York əmtəə birjası- 1872 ; Nyu-York kofe, qənd və kakao birjası ; Nyu-York pambıq və sitrus malları birjası və s. ngiltərədə iri birjalar : London beynəlxalq maliyyə və fyuçers birjası ; London metal birjası – 1877 ; Beynəlxalq neft birjası – 1980. Yaponiyada iri birjalar : maliyyə fyuçersləri üzrə Tokio beynəlxalq birjası ; Tokio əmtəə birjası. Almaniyada : Avropa birliyi – 1997 Fransada : Fransa beynəlxalq fyuçers bazarı – 1986. Satılan əmtəələrin növlərindən asılı olaraq onların alqı – satqısı ilə məşğul olan birjalar da növlərə bölünür. Bunlardan əmtəə, valyuta, fond və əmək birjalarını göstərmək olar. Bu birjalar içərisində fond birjası ilə valyuta birjası prinsip etibarilə maliyyə bazarının birjalarıdır. Ə mtəə birjaları topdansatış ticarətin başlıca formasıdır. Əmtəə birjalarının əsas məqsədi azad ticarətin həyata keçirilməsi, tələb və təklifin təsiri altında yaranan bazar qiymətləri ilə əmtəələrin alışı və satışı üzrə müqavilələrin (kontraktların) bağlanmasından ibarətdir. Burada alqı – satqı aktları kütləvi aşkarlıq formasında müəyyən edilmiş birja qaydaları əsasında, əvvəlcədən təyin edilmiş yerdə və vaxtda aparılır. Birja sövdələşmələrində əmtəələr əldən-ələ keçmir. Burada satıcı müəyyən olunmuş müddətdə alıcıya müəyyən miqdarda əmtəə verməyi öhdəsinə götürür. 11
Ə mtəə birjalarında alqı-satqı zamanı alıcı ilə satıcı arasındakı hesablaşmalar ya həmin vaxtda, yaxud da müəyyən müddətdən sonra aparıla bilər. Fond birjaları bazar iqtisadiyyatının barometri rolunu oynamaqla müəyyən dərəcədə mütəşəkkil bazardır. Fond birjalarında qiymətli kağızların alveri onlara olan tələb və təklifin təsiri altında tez-tez dəyişən birja kursu əsasında həyata keçirilir. Fond birjaları bazar iqtisadiyyatnın ən əsas barometri rolunu oynayır. Hazırda dünyada təqribən 250-yə yaxın fond birjası fəaliyyət göstərir ki, bunlardan da aparılan ə məliyyatların miqyasına görə ən iriləri və məhşurları Nyu-York, London, Tokio, Frankfurt birjalarıdır. Həm əmtəə birjaları, həm də fond birjaları bizim dövrümüzə qədər gəlib çatmışlar. Banklar və dövlət vergiləri ilə birlikdə birjalar müasir bazar iqtisadiyyatının ə sas tənzimləyicisinə çevrilmişlər. Məhz birjalarda ən mühüm valyuta məzənnələri, qızılın və kütləvi əmtəələrin qiymətləri, dövlət öhdəliklərinin və fond birjasında qiymətləndirilməyə qəbul edilmiş özəl şirkət səhmlərinin məzənnələri müəyyən olunur. Fond birjalarında qiymətli kağızların alveri onlara olan tələb və təklifin təsiri altında tez-tez dəyişən birja kursu əsasında həyata keçirilir. Öz növbəsində həmin kursun səviyyəsinə qiymətli kağızlardan götürülən gəlirin (dividentin) və borc faizinin həcmi təsir göstərir. Fond birjası bazarın daimiliyini, likvidliyini və tənzimlənməsini, qiymətlərin müəyyən edilməsini, bazar konyukturasının nəzərə alınmasını təmin etməlidir. Bütün birjalarda qiymətli kağızların məzənnəsinin dinamikasını müəyyən etmək üçün səhmlərin indeksi hesablanır. Bunların başlıcası Nyu-York fond birja- sında məzənnəni göstərərn Dou-Cons indeksidir ki, bunun timsalında digər birjaların da indeksləri müəyyən edilir. Fond birjalarının əsas vəzifəsi hər iki tərəfi təmin edən qiymətlərlə əmanətlərin imkan daxilində tez bir zamanda məqsədli istifadə olunmasını təmin etməkdən ibarətdir. Bu vəzifəni çoxsaylı agentlər, brokerlər, maklerlər, dillerlər yerinə yetirirlər. Broker səhmlərin, istiqrazların, daşınmaz əmlakın alınıb-satılması ilə əlaqədar sövdələşmələrin həyata keçirilməsində vasitəçilik edən şəxsdir. O, satış 12
ə məliyyatlarının yerinə yetirilməsinə kömək edir, yaxud da müştərinin hesabına satışdan əvvəl və ya sonra gələn əməliyyatların həyata keçirilməsini yüngülləşdirir və bunun müqabilində komisyon haqqı alır. Brokerin aldığı muzda – haqqa, ingiliscə brokeric, fransızca kurtaj deyilir. Bu haqq ya sövdələşmədə alqı-satqı əməliyyatının məbləğində faiz şəklində, yaxud da sövdəsi vurulmuş obyektin həcmi nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Diler isə qiymətli kağızları öz vəsaiti ilə öz adına satın alır və sonra onları başqalarına satır. Satışdan əldə edilən əlavə gəlir onun mənfəətini ə mələ gətirir. Valyuta birjalarının mövcud olduğu ölkələrdə (heç də bütün ölkələrdə belə birjalar yoxdur) valyuta bazarında həm azad həm də rəsmi valyuta kursu fəaliyyət göstərir. Rəsmi kurs əsasında dövlətin bütün valyuta əməliyyatları həyata keçirilir. Bu kurs həm də valyuta birjalarının iş saatından kənara vaxt ərzində də həyata keçirilən bütün valyuta əməliyyatları üçün əsas meyar sayılır. Valyutanın azad kursu banklararası valyuta ticarəti sahəsində tələb və təklifin təsiri altında yaranır. Bu kurs bankın tədiyyə qabiliyyətindən, onun vəsaitinin dövretmə xüsusiyyətindən, banklararası işgüzar münasibətlərin xarakterindən asılı olur. Lakin bununla belə burada da həmin kursun əsas bazasını birjada formalaşan rəsmi kurs təşkil edir. Başqa ölkələrdə pul vahidləri ilə müqayisədə götürülən valyuta kursu birjalarda tam ədədin mində bir hissəsinə qədər dəqiqliklə müəyyən edilir. Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində iş qüvvəsi bazarı bir qayda olaraq dövlətə məxsus olan əmək birjaları vasitəsi ilə ifadə olunur. Hələ XIX əsrin əvvəllərində yaranan bu birjalardan məqsəd öz iş qüvvəsini satmaq istəyən şəxslə sahibkar arasında alqı-satqı prosesində vasitəçilik etməkdən ibarətdir. Hazırki dövrdə əmək birjaları işsizlərin siyahıya alınması və onların işlə təmin olunması, iş yerlərini dəyişmək istəyənlərə uyğun köməkliyin edilməsi üzrə xidmətlər göstərirlər. Bundan ə lavə əmək birjaları iş qüvvəsinin tələb və təklifi üzrə bazarda olan vəziyyəti öyrənir, tələb olunan ixtisaslar haqqında zəruri məlumat verir, gənclərin peşəyönümündə onlara kömək edir. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|