Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-2

Dədə Qorqud ● 2015/I I                                                                                                                                                                     53 
 
 
Basat öz kosmoloji mənsubluğunu belə təqdim edir: 
“Qalarda-qoparda yerim Günortac” (10, 102). 
Beləliklə, boy Kosmos-Xaos qarşıdurmasını  bizə kosmoloji  məkan səviy-
yəsində göy, yer və yeraltı kimi təqdim edir (8, 185). Göründüyü kimi, araşdır-
mada əsas məqsəd mifin strukturu olduğundan məsələyə xaos-kosmos binar op-
pozisiyasında  baxılmış  və  onların  eposda  təzahür  edən  obarazları  paradiqmatik 
səviyyədə  aydınlaşdırılmışdır.Buradakı  Günortac  izomorf  xarakterlidir,  özündə 
insan, məkan və zamanı anlayışlarını birləşdirir. Məkan olaraq Günortac Oğuz-
ların  yurdunu,  zaman  olaraq  Günəşin  zenitdə  olduğu  vaxtı,  insan  olaraq  Oğuz 
genologiyasının  əsas  personajı  olan  və  Oğuzla  identikləşdirilən  Gün  xanı  nə-
zərdə tutur. Beləliklə, oğuz mifində Oğuz zamanın və  məkanın  mərkəzində du-
rur və dünya modelinin şaquli strukturunu təşkil edir. Türk mifolloji dünya mo-
delinin ilkin strukturu təbii ki, Göy, Yer və Su üçlüyüdür. Oğuzlar üçün də “üze 
Gök Tenqri, asra türk ıduk Yeri və Suvı” mifoloji dünya modelinin əsas struktur 
elementlərini təşkil etmişdir. Eposda xaosu simvolizə edən Təpəgöz və kosmosu 
təmsil  edən  Oğuz  arasındakı  epik  ziddiyət  boyun  əsas  dramatizmini  müəyyən-
ləşdirir. 
Təpəgöz Yeraltı dünyanın sakini olub, Basatın təmsil olunduğu Göy dün-
yasına  qarşı  durur.  Bu,  əslində  Yeraltı-Göy  qarşıdurmasıdır.  Bu  halda  Yerüstü 
kosmik və xtonik qüvvələrin qarşılaşa biləcəyi diffuz (təmas) məkan, başqa söz-
lə ikili (ambivalent) işarəyə malikdir (8).  
Əski türkcədə işıq və qaranlığı, gecə və gündüzü bildirən anlayılar “tün və 
kün”dür.  Oğuz  xaosunun  ifadə  olunduğu  əski  anlayışlardan  biri  isə  “qaran-
qu”dur. Qurda münasibətdə söylənən ”Qaranqu axşam olanda günü doğan” bən-
zətməsində “Qaranqu” və “Gün” qarşılaşdırması müşahidə olunur. Təbii ki, bu-
rada “Qaranqu” qaranlığı (xaosu), “Gün” isə işığı (kosmosu) bildirir. Yəni günəş 
qaranlıqdan doğduğu kimi (kosmoqonik mif) Boz qurd da qaranlıqda işığa çıxır. 
Etnoqonik səviyyədə Gün Oğuzun oğludur, başqa deyilişlə elə Oğuz deməkdir. 
Oğuzun totem  xilaskarı  isə Boz qurddur. Bu kontekstdə Boz qurd tam bir kos-
moqoniya içində təqdim olunur və özünün totem varlığını nümayiş etdirir. Qurd 
totemi ilə bağlı təsəvvürlər özünü “Boz qurd”, “Aşina”, “Ərkənəqon” kimi əski 
mətnlərdə göstərir. Burada qurdun kosmogenezdəki iştirakı, onun mədəni qəhrə-
man  funksiyaları  (qoruyuculuq,  xilaskarlıq)  açıq  şəkildə  müşahidə  olunur.  Ma-
raqlıdır  ki,  “Basatın  Təpəgözü öldürdüyü  boy”da  Təpəgözün  atası  Qonur  Qoca 
Sarı Çoban ritual icraçısıdır. Bu arxaik köç ritualıdır. Ritual özündə qurd totemi-
ni də ehtiva edir. Çoban qonur epiteti ilə qurda, Qoca titulu ilə ritual icraçısına, 
Sarı adı ilə isə Gün xana, fratrial əcdada bağlanır. Bu ritualda çobanlar, qoyun-
lar,  pəri,  təpəgöz  kimi  personajlar  iştirak  edirlər.  Məsələn,  “Ərkənəqon”da  ol-
duğu  kimi.Qurd  köçün  qarşısına  düşür  və  ona  yol  göstərir.  Belə  bir  funksiyanı 
boyda  Qonur  Qoca  Sarı  Çoban  yerinə  yetirir.  O  köçün  önündə  gedir.  Bu  onun 
ritual  vəzifəsidir  və  o,  qurd  boyunun  totemi  rolunda  çıxış  edir.  Qurd totemi  ilə 

---

Dədə Qorqud ● 2015/I I                                                                                                                                                                     54 
 
 
bağlı  ritual  personajının  sakral  pəri  dünyası  ilə  təması  artıq  təsəvvür  sistemin-
dəki  differensiallaşmanı  nümayiş  etdirir.  Totem  təsəvvürü  əski  mifoloji  təsəv-
vürləri  üstələyir.  Bu  özünü  eposda  sakral  elementlərin  profanlaşdırılmasında 
(məsələn,  pəriyə  təcavüzdə)  göstərir.  Çobanın  pəriyə  təcavüzü  adi  halda  müm-
kün deyil. Eyni zamanda bu təcavüz inçest də deyildir.Çünki Çoban Pəri ilə heç 
bir qohumluq əlaqəsinə malik deyil. Çobanın Pəriyə təcavüzünə imkan yaradan 
çobanın  ritual  personajı  olması  və  ritual  sfersında  olmasıdır.  Ritual  sferasında 
olduğu üçün o sakral  status qazanmışdır. Onun ritualdakı rolu qoyunların  hami 
ruhudur. Qurd və qoyun rolunda oynanan bu arxaik köç ritualında Çobanın sak-
ral statusu ona sakral sfera ilə əlaqəyə girmək imkanı vermişdir. Ola bilər ki, pə-
ri qızı da hansısa arxaik ritualın personajıdır və totemist təsəvvürlərin dominant-
lığı ilə animist görüşlərə təzyiq göstərilmişdir. Amma bu da ibtidai mədəniyyə-
tin  bir  qanunauyğunluğudur  ki,  mütləq  ritualda  sakral  ünsürlərin  iştirakı  təmin 
edilir. Pəri qızının rituala daxil olması da bunun bir göstəricisidir. Bu həm ritualı 
sakrallaşdırır, həm növbəti ritual personajına sakral başlanğıc olur, həm də sak-
ral dünyanın zədələnməsinin gətirdiyi faciəli nəticələri bir ibrət nümunəsi olaraq 
göstərir. Bunlardan ilk ikisi, ritual mifoloji, başqa deyilişlə simvolik, sonuncusu 
isə sosial aspekti nəzərdə tutur və praqmatik bir məna ifadə edir. 
İşin elmi nəticəsi. Arxaik ritualın icra edildiyi məkanın rudimentləri oğuz 
epik ənənəsinə daxil olan mətnlər silsiləsində müşahidə olur. Belə rudimentlərin 
içində  “yalançı  dünya”  ritual  dünyasını  ifadə  edir.  Ritual  personajları  olan  Ya-
lançı oğlu Yalıncıq kimi nümunələrlə də səsləşir. “Yalançı dünya” oyun dünya-
sıdır,  “Yalançı  oğlu”  da  həmin  dünyanın  oyunçusudur.  Bu  rudimentlər  arxaik 
ritualın qalığıdır və ritual  məkanının  və  müvafiq olaraq ritual personajının  epik 
mətnə transformasiya olunmuş formasıdır. 
İşin  elmi  yeniliyi.  Ritual  məkanı  oğuz  eposunda  müşahidə  edilən  rudi-
mentlər  əsasında  aydınlaşdırılmışdır.  Yalan  və  yalançı  dünyalar  biri-birindən 
fərqli izah edilmiş, gerçək hesab edilən ritual dünyasının “yalançı dünya” oldu-
ğu izah edilmişdir. 
İşin  tətbiqi  əhəmiyyəti.  Məqalə  nəzəri  və  praktik  əhəmiyyətə  malikdir. 
Burada  əldə  edilmiş  qənaətlərdən  ali  məktəblərin  humanitar  fakültələrində  əski 
mədəniyyətin  öyrənilməsi,  xalq  yaradıcılığının  müxtəlif  məsələlərinin  tədrisi 
zamanı istifadə oluna bilər. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Abdulla K. Mifdən yazıya və yaxud gizli Dədə Qorqud. Bakı, Mütərcim, 2009 
2.  Книга  моего  Деда  Коркута.  Огузский  героический  эпос  (Пер.  В.В.Бар-
тольда). М-Л, Изд-во АН ССР, 1962, 299 с. 
3. Короглы Х. Огузский героический эпос. Москва, Наука, 1976, 278 с. 
4. Əliyev K. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, Elm və 
təhsil, 2011.  

---