Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

398 

kimi qəbul edilir. Bundan başqa, “ Đqtisad Məh-

kəməsi” də qanunvericilikdə açıq norma olmasa 

belə əslində “T icarət Məhkəməsidir”, lakin inzi-

bati  (vergi)  xarakterli  mübahisələrə  də  baxan 

T icarət  Məhkəməsidir.  Buna  görə  də, məqalədə 

“ iqtiasadi mübahisə”  əvəzinə “ticari  mübahisə”, 

“Đqtisad Məhkəməsi” əvəzinə isə “Ticarət Məh-

kəməsi”  ifadələrindən  və  dolayısıyla hər  iki  an-

layışı  özündə  birləşdirən  “ticari  məhkəmə  pro-

sesi” ifadəsindən istifadə edilmişdir.  

Ayrıca,  hesab  edirik  ki,  praktikadakı  qarışıq-

lıqların  həll  edilməsi  üçün  ölkəmizdə  “ iqtisadi 

məhkəmə  prosesi”  əvəzinə  “ticari  məhkəmə 

prosesi” və “ iqtisadi  mübahisə”  əvəzinə “ticari 

mübahisə”,  “ Đqtisad  Məhkəməsi”  əvəzinə  isə, 

“T icarət Məhkəməsi”  kimi  anlayışlar  qanunve-

ricilikdə  yer tutmalıdır.  Bundan  başqa,  hal  ha-

zırda  Đqtisad  Məhkəməsinin  aidiyyatına  daxil 

olan “vergi  mübahisələrinə” və “ digər  inzibati 

mübahisələrə” baxması üçün bir “ Đnzibati Məh-

kəmə” qurulmalıdır.  

B. Ticari Mübahisə  Anlayışı 

T icari (iqtisadi) məhkəmə prosesi, ticari (iqtisa-

di)  mübahisələrə  ticarət  (iqtisad) məhkəməsin-

də, yəni ixtisaslaşmış bir məhkəmədə baxılma-

sını  təmin  etməkdir.  Məhkəmə  işlərinin  və 

buna  bağlı  olaraq  da,  məhkəmələrin  “ticari” 

(iqtisadi)  və  digərləri  olaraq  sinifləndirilməsi-

nin  məqsədi  ticari  (iqtisadi)  sayılan  məhkəmə 

işlərini,  mülki  xarakterli  digər  məhkəmə  işlə-

rindən fərqli prossesual  qaydaları tətbiq edərək 

həll  etmək  deyildir.  Bu  təsnifatın  əsas  məqsə-

di

[2]

,  mülki  xarakterli  digər  məhkəmə  işlərinə 

nəzərən, daha çox təcrübə və ixtisaslaşma tələb 

edən  ticari  (iqtisadi)  xarakterli  məhkəmə  işlə-

rinə  ixtisaslaşmış  məhkəmələrdə  baxılmasını 

təmin etməkdir. 

Azərbaycan  hüququnda  bu  prinsip  nəzərə 

alınaraq,  “ Ümumi  (Rayon)  Məhkəmələr”  ilə 

“Đqtisad (T icarət) Məhkəmələrinin” icraat (aidiy-

yat)  sahəsi  müəyyənləşdirilmişdir.  Beləliklə, 

Mülki  Prosessual  Məcəllənin  (bundan  sonra, 

MPM)  24.2-ci  maddəsinə  görə,  ixtilafın  (mü-

bahisənin)  ümumi  məhkəmənin  və  ya  iqtisad 

məhkəməsinin aidiyyətinə daxil olub olmadığı-

nı,  aşağıdakı  “ üç  elementə”  görə  müəyyənləş-

dirmək lazımdır.  

1. Məhkəmə işinin tərəflərinə görə; 

2. Məhkəmə işinin predmetinə görə; 

3. Məhkəmə işi tərəfləri arasındakı hüquqi mü-

nasibətə görə. 

Bu  qaydalara  əsasən  ticari  (iqtisadi)  məhkəmə 

prosesinin iki əsas elementi olduğunu irəli sür-

Fikrimize  göre,  uygulamada  ki  karışıklıkların 

hall edilmesi için, ülkemizde “ iktisadi mahkme 

prosesi”  yerine,  “ticari  mahkeme  prosesi”  ve 

dolayısıyla “ iqtisadi  dava” yerine “ticari  dava” 

ve  “ Đktisad  Mahkmesi”  yerine  ise,  “T icaret 

Mahkemesi”  gibi  kavramların  mevzuatda  dü-

zenlenmesi  gerekir.  Ayrıca,  halihazırda Đktisad 

Mahkmesinin  iş  sahasına  girdiyi  kanunen 

düzenlenen  “vergi  davalarını”  ve  “ diger  idari 

davaları”  yargılamak  üzre  bir  “ Đdare  Mahke-

mesinin” kurulması gerekir.  

B. Kavram 

T icari yargı, ticari olarak vasıflandırılmış dava-

ların  ticaret  mahkemesinde,  yani  özel  ihtisas 

mahkemelerinde  görülmesidir.  Davaların  ve 

buna  ba ğlı  olarak  da  mahkemelerin  ticari  ola-

rak  vasıflandırılmasının  sebebi

[2]

,  ticari  dava-

ları  ayrı,  diğer  özel  hukuk  davalarını  ise  ayrı 

üslerle  yargılamak  olmayıp,  sadece  yargılan-

ması  diğer  davalara  nazaran  daha  fazla  ihtisas 

ve özen gerektiren davaların mutahasıs mahke-

melerde yargılanmasını temin etmektir.   

Azerbaycan  hukukunda  bu  kıstas  esas  alınarak 

genel  mahkemeler  ile  “ticaret  mahkemeleri” 

arasında  sınır  tespit  edilmiştir.  Şöyle  ki, 

AMUK.  m.24.2’ye  göre  uyuşmazlığın  genel 

mahkemenin  veya  ticaret  mahkemesinin  aidi-

yetine (görevine) dahil olup olmadığı aşağıdaki 

üç unsura göre belirlenmelidir; 

1. Davanın taraflarına göre; 

2. Davanın konusuna göre; 

3. Dava tarafları arasındaki hukuki ilişkinin ni-

teliğine, göre; 

Bu  kurallara  istinaden ticari  yargunun  iki  esas 

unsuru  olduğu  belirtmek  mümkündür.  Bunlar 

“ticari dava “ ve “Ticaret Mahkemesidir”.   

II. TĐC ARĐ YARGI KAVRAMININ 

TAR ĐHĐ GELĐŞĐMĐ 

A.Genel Bilgi 

T arihi  gelişim  sürecinde  ticari  hayatın  gerek-

tirdiği  sürat,  güvenlik  ve  esenlik,  ticari  uyuş-

mazlıkların  özel  usuller  içinde,  uzaman  kişiler 

eliyle  çözümlenmesinin  daha  uygun  olacağı 

kanısını ortaya çıkarmıştır. Bu amaçla orta çağ-

da  fuar,  pazar  ve  lonca  mahkemeleri  kurul-

muştur.

[3]

  Fuar,  pazar  ve  lonca  mahkemele-

riyse, günümüz ticari yargının esas unsuru olan 

“ticaret mahkemelerinin” menşeidir

[4]

.  

---

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

399 

mək  mümkündür.  Bunlar,  “T icari  Mübahisə” 

və “T icarət Məhkəməsidir”. 

 

II. TĐC ARĐ MƏHKƏMƏ PROSESĐNĐN 

TAR ĐXÇ ƏSĐ 

A.Ümumi Məlumat 

T arixə  baxdığımız  vaxt,  sahibkarlıq  fəaliyyəti-

nin (iqtisadi həyatın) sürətlə inkişaf etdiyini və 

özünü  yenilədiyini  görmək  mümkündür.  Bu 

inkişaf  və yeniləmə  prosesləri,  ticari  (iqtisadi) 

xarakterli  mübahisələrin  xüsusi  qaydalar  ilə, 

mütəxəssislər  tərəfindən  həll  edilməsinin məq-

sədə  uyğun  olacağı  fikrini  ortaya  çıxardı.  Bu 

məqsədlə,  orta  əsrlərdə  sərgi,  bazar  və  lonca 

məhkəmələri təsis edildi

[3]

.  

Doktrinadakı  əsas  fikrə  görə,  müasir  dövrdəki 

ticari  (iqtisadi)  məhkəmə  prosesinin  əsas  ele-

menti  olan  T icarət  (Đqtisad)  Məhkəməsinin 

mənşəyi,  orta  əsrlərdə  təsis  edilən  sərgi,  bazar 

və  lonca  məhkəmələridir

[4]

.  Bu  məhkəmələr, 

müstəsna xarakterə malik olan məhkəmələr idi.  

Fuar, bazar və lonca məhkəmələrindəki hakim-

lərin  çoxu  hüquqşünas  deyildi.  Belə  ki,  həmin 

məhkəmələrdə,  məhkəmə  işlərini  aparan  məh-

kəmə  kollegiyasında  (hakimlər  heyətində)  sa-

hibkarlar tərəfindən  seçilən “ticarət  xadimləri” 

yəni, sahibkarlar da olurdu. Ayrıca, loncalar tə-

rəfindən təyin edilən, lakin ixtisası hüquqşünas 

olmayan  şəxslər də bu kollegiyada hakim kimi 

fəaliyyət göstərirdi.  

Bu  məsələ,  yəni  hakimlərin çoxunun  hüquqşü-

nas  olmayıb,  sahibkar  olması  məsələsi,  sərgi, 

bazar və lonca məhkəmələrinin məqsədə uyğun 

olmadığı  fikrini  ortaya  çıxardı.  Buna  görə  də 

həmin məhkəmələr daha sonra bağlandı

[5]

.  

Unutmamaq lazımdır ki, Fransada T icarət (Đqti-

sad)  məhkəməsində  olan  hakimlər  arasında 

hələ  də  ixtisası  hüquqşünas  olmayan,  yəni  sa-

hibkar olan  şəxslər mövcuddur.  Bundan  başqa, 

Almaniyada  da  T icarət  (Đqtisad)  Məhkəməsi 

hakimlərinin bir hissəsi sahibkarlardan seçilir

[6]

.  

B. Türkiyə də Ticari Məhkəmə  Prosesinin 

Tarixçəsi 

T ürkiyədə (Osmanlıda) Cumhuriyyət elan edil-

mədən  əvvəl  qəbul  edilən T icarət  Qanunnamə-

sinə 1860-cı ildə “ 1 saylı əlavə” edildi. Bu əla-

və ilə “T icarət Məhkəməsi (iqtisad)” quruldu. 

Cumhuriyyət  elan  edildikdən  sonra  isə, T ürki-

yənin  Hüquq  sistemində  “T icarət  (Đqtisad) 

Məhkəməsinə”  də  yer  verildi.  Belə  ki, T icarət 

Məhkəməsinin,  Əsliyyə  Hüquq  Məhkəməsinin 

bir şöbəsi (dairəsi) olduğu  qəbul edildi. Bundan 

Fuar,  pazar  ve  lonca  mahkemeleri  normal 

mahkemelerin  yanında  istisnai  mahiyet  arz 

eden  mahkemelerdi.  Bu  mahkemelerde  görev 

alan  hakimler tacirler tarafından  seçilen “tica-

ret  erbaplarından”  yani tacirlerden veya  lonca-

lar  tarafından tayin  edilen  kişilerden oluşmak-

taydı. Bu  dur um, yani bu mahkemelerde görev 

yapan hakimlerin  çoğunun  hukukçu olmaması, 

bu  mahkemelerin  eleştirilmesine  neden olmuş-

tur.  Duyulan  tepkiler  sebebiyle  bu  tür  mah-

kemeler sonralar kaldırılmıştır

[5]

.  

Fakat günümüzde, Fransa’da ticaret mahkeme-

sinde  görev  alan  hakimlerin  arasında  mesleki 

hukukçu  olmayıp,  tacir  olan  kişiler  de  bulun-

maktadır. Yine, Almanya’da ticaret mahkemesi 

hakimlerinin  bir  kısmı tacirler  arasından  seçil-

mektedir

[6]

. 

B. Türk Hukukunda Ticari Yargının Tarihi 

Gelişimi  

T ürkiye’de  (Osmanlıda),  Cumhuriyet’ten önce 

Kanunnameyi  T icarete  ilaveten  1860  yılında 

kabul  edilen  “ 1  Numaralı  Ek”  ile  “T icaret 

Mahkemeleri” kurulmuştur.  

Cumhuriyetin  ilanından  sonra  ise, T ürk  hukuk 

sistemi içinde “T icaret Mahkemelerine” de yer 

verilmiş ve  bunların  esas  itibarıyla  Asliye  Hu-

kuk  Mahkemesinin  bir  dairesi  olduğu  kabul 

edilmiştir.  Ayrıca, T ürk  hukukunda  mahkeme-

lerde,  ticaret  mahkemeleri  da  dahil  olmakla 

meslekten  hukukçu  olan kişilerin hakim olabi-

leceği  kabul  edilmiş  ve  bu  mahkemelerde 

yalnız  meslekten  hukukçuların  görev  alması 

ilkesine yer verilmiştir

[7]

.  

C . Aze rbaycan Hukukunda Ticari Yargının 

Tarihi Gelişimi  

Azerbaycan hukukunda ticari yargı kavramının 

tarihi  gelişimini  SSCB  dönemi  ve  bağımsız  

Azerbaycan  dönemi  olmakla  iki  döneme  ayı-

rarak incelememizde yarar vardır.  

1. SSC B Dönemi 

Bildiğimiz  gibi,  Azerbaycan  uzun  bir  süre 

(1920-1991)  Sovyetler  Birliğinde  yer  almıştır. 

SSCB  sosyalist  rejimi  kabul  ettiği  için  özel 

mülkiyeti ve özel teşebbüsü  kapitalist  sistemin 

bir parçası olarak görmüş ve buna göre de özel 

mülkiyete ve özel teşebbüse karşı olmuştur. Bu 

devlette ticari  faaliyetle  iştigal  etmek  devletin 

görevi  ve  salahiyeti  olarak  kabul  edilmiştir. 

---