Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

404 

T ürkiyənin  1926-cı  il  tarixli  köhnə  T icarət 

Qanunu  hansı  məhkəmə  işlərinin  ticari  xarak-

terli  məhkəmə  işi  olduğunu  nizamlamamış-

dı

[11]

.  Lakin, həmin  qanun, ticari  (iqtisadi)  mü-

nasibətlərdən meydana  gələn  bütün  mübahisə-

lərin ticari  (iqtisadi) xarakterli olduğunu  və  bu 

mübahisələrin  T icarət  Məhkəməsinin  aidiyya-

tına daxil olduğunu qəbul etmişdi

[12]

. 

Qüvvədə  olan TTQ-nun 4-cü  maddəsi  (və  bəzi 

qanunlar)  hansı  mübahisələrin  ticari  mübahisə 

olduğunu tənzimləmişdir. Bu göstərişə görə, ti-

cari  mübahisələr  “mütləq  ticari  mübahisələr” 

və “ nisbi ticari mübahisələr” olmaqla, iki qrupa 

ayrılır.

[13]

 

Mütləq  ticari  mübahisələr,  mübahisə  subyekt-

lərinin  sahibkar  (tacir)  olub-olmadığından  və 

mübahisənin  sahibkarlıq  fəaliyyətindən  irəli 

gəlib-gəlmədiyindən  asılı  olmayaraq  “ticari” 

sayılan  mübahisələrdir.  Bu  mübahisələr, TTK-

nun 4-cü maddəsində tənzimlənib.  

Nisbi  ticari mübahisələr  isə,  müəyyən  şərtlərin 

reallaşmasına  bağlı  olan  mübahisələrdir.  Belə 

ki,  əgər,  mübahisə,  ticari  müəssisə  ilə  bağlı-

dırsa,  yəni  sahibkarın,  sahibkarlıq  fəaliyyətin-

dən  irəli  gəlibsə  və  ya  mübahisə  onun  tərəf-

lərinin  hər  ikisi  üçün  ticari  sayılan  işlərdən 

meydana  gəlibsə,  ticari  xarakterli  mübahisə 

olaraq  qəbul  edilir.  Şərtin  reallaşmasına  bağlı 

olması  səbəbi  ilə  belə  məhkəmə  işləri,  nisbi 

xarakterli  ticari  mübahisələr  olaraq  adlandırı-

lıb

[14]

.  

2.Azə rbaycan Hüququnda Ticari Mübahisə  

a.Ümumi məlumat 

Azərbaycan  hüququnda  da  T ürkiyədə  olduğu 

kimi,  hüquqi  mübahisələr  mülki,  inzibati, 

hərbi,  cinayət  xarakterli  mübahisələr  olmaqla 

qruplara  ayrılır.  Bununla  birlikdə,  ölkəmizdə 

eyni  məhkəmə,  hətta  eyni  hakim  həm  mülki 

həm  inzibati,  həm  də  cinayət  xarakterli 

məhkəmə  işini  icraatına  qəbul  edib  mühakimə 

etməkdədir.  Bu  hal  isə,  çağdaş  hüquq  siste-

minin  tələblərinə  ilə  uyğun  gəlmir.  Azərbay-

canın  çox  gənc  bir  dövlət  olduğu  və  maliyyə 

reallıqlarını  nəzərə  aldıqda,  bu  vəziyyətin 

məcburiyyətdən  irəli  gəldiyini  söyləmək müm-

kündür. Lakin, demək lazımdır ki, eyni məhkə-

mədə  birdən  çox  hakim  olduğu  halda,  mülki, 

inzibati,  cinayət  xarakterli  məhkəmə  işlərini, 

mübahisənin  predmetini  nəzərə  alaraq  həmin 

məhkəmədəki  hakimlər  arasında  bölüşdürmək 

ixtisaslaşma  və  dolayısıyla  düzgün  qərar  qəbul 

edilmə baxımından faydalı olacaqdır. Başqa bir 

sözlə,  eyni  hakimə  həm  mülki,  həm  inzibati, 

ile  bu  davalar  nispi  ticari  dava  olarak  adlan-

dırılmıştır

[14]

.   

2. Aze rbaycan Hukukunda Ticari Dava  

a. Genel Olarak 

Azerbaycan hukukunda  davlar T ürk  hukukun-

da  olduğu  gibi  hukuk  davaları,  idari  davalar, 

askeri davalar ve ceza davları olmakla sınıflara 

ayrılmakla  birlikte,  aynı  mahkeme  (yani  aynı 

hakim)  bazen  hem  hukuk,  hem  idari  hem  de 

ceza davasına bakabilmektedir. Bu durum tabii 

ki  çağdaş  hukuk  düzeninin  gereksinimlerine 

uygun değildir. Azerbaycan’ın ekonomik gücü-

nü  göz  önünde  tuttuğumuzda  bu  durumun  

mecburiyetten  ileri  geldiğini  deyebiliriz.  Fakat 

yine  aynı  mahkeme  çatısı  altında  birden  fazla 

hakim  görev  aldığı  zaman,  hukuk  davalarına 

ayrı,  ceza  davalarına  ayrı,  idari  davalara  ise 

ayrı  hakimlerin  bakılmasını  temin  etmek  ye-

rinde olacaktır. 

Konumuz  açısında  Azerbaycan  hukukunda  ti-

cari  davanın  mevcut  olup  olmadığını  tespit 

etmek  önemlidir.  Bildiğimiz  gibi,  ticari  dava 

esasen ticari sayılan ilişkilerden doğan davalar-

dır

[15]

.  Fakat  Azerbaycan  hukukunda  T ürk 

hukukunda olduğu  gibi, ticari konuları ilişkileri 

bir  bütün  olarak  düzenleyen  T icaret  Kanunu 

mevcut  değildir.  T icari  ilişkiler  ise,  farklı 

yasalarda  düzenlenmiştir.  Örneğin,  ticari  iş, 

tacir vs.. gibi konular Azerbaycan T icari Faali-

yet  Kanunda;  ticari  şirketler  AMM’si  ile  bir-

likte  Azerbaycan  Limitet  Şirket  Kanunda; kıy-

metli  evraklar  AMM’sinde;  ticari  sigorta 

AMM’si ile birlikte Azerbaycan Sigorta Kanu-

nunda;  deniz  ticareti  hükümleri  ise,  Azerbay-

can Deniz T icareti Kanunda düzenlenmiştir.  

Diğer  yandan  ticari  konuları  düzenleyen  bu 

yasaların  hiç  birinde  özel  olarak “ticari  dava” 

kavramına  yer  verilmemiştir.  Ama,  tüm  dün-

yada  olduğu  gibi  Azerbaycan  hukukunda  da 

ticari  davların özel hukuk  davası olduğu  kabul 

edilmek gerekir. Azerbaycan Medeni Usul Ka-

nunun 1.1, 24.25 ve 26-cı maddelerine baktığı-

mızda,  hukuk  davalarının “ genel  hukuk  dava-

ları”  ve  “ iktisadi  davlar”  olmakla  ikiye  ayrıl-

dığını deyebiliriz. 

Genel  hukuk  davlarını  AMUK’un 25. maddesi 

düzenlemektedir.  Bu  hüküm  aslinde    “ Genel 

(rayon)  Mahkemelerin”  iş  alanını  düzenlemek-

tedir.  Ayrıca  bu  hüküm  (AMUK.m.25)  dola-

yalı  olarak  “ genel  mahiyetli”  davaları  da  dü-

---

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

405 

həm  də  cinayət  xarakterli  işləri  vermək  əvə-

zinə,  hakimlərdən  birinə  mülki,  digərinə  inzi-

bati,  digərinə  isə  cinayət  xarakterli  məhkəmə 

işlərini vermək daha məqsədə uyğundur. 

Mövzumuz  baxımından  Azərbaycan hüququn-

da,  ticari  (sahibkarlıq,  iqtisadi)  xarakterli  hü-

quqi mübahisənin mövcud olub olmadığını təs-

bit  etmək  əhəmiyyətlidir.  Məlum olduğu  kimi, 

ticari  (sahibkarlıq)  xarakterli  mübahisə  sahib-

karların  sahibkarlıq  fəaliyyətindən  irəli  gələn 

mübahisələrdir

[15]

.  

Qeyd  etmək  lazımdır ki,  Azərbaycanda, T ürki-

yədə  olduğu  kimi  sahibkarlıq  (ticari) fəaliyyəti 

ilə əlaqədar olan mövzular vahid qanun halında 

tənzimlənməyib.  Bu  mövzular  fərqli  qanunlar-

dadır.  Məsələn,  “ sahibkarlıq  fəaliyyəti”,  “ sa-

hibkar” kimi anlayışlar Azərbaycan Sahibkarlıq 

Fəaliyyəti  haqqında  Qanunda,  “ticarət  şirkət-

ləri”  Azərbaycan  Mülki  Məcəlləsində  (bundan 

sonra,  MM), “ qiymətli  kağızlar”  anlayışı  MM-

də, “özəl sığorta münasibətləri” Sığorta Qanun-

larında  və  MM-də,  “ dəniz  ticarəti”  isə  Azər-

baycan  T icarət  Gəmiçiliyi  Məcəlləsində  tən-

zimlənir. 

Bundan başqa, sahibkarlıq (ticari) fəaliyyəti ilə 

əlaqədar  olan  mövzuları  tənzimləyən  qanunla-

rın  heç  birində  “ticari  mübahisə”  məfhumuna 

yer  verilməmişdir.  Lakin,  bütün  dünyada  ol-

duğu  kimi,  Azərbaycanda  da  ticari  (sahibkar-

lıq) xarakterli mübahisələrin mövcud olduğunu 

və  bu  mübahisələrin  mülki  xarakterli  mübahi-

sələrin  bir  qolu  olduğunu  qə bul  etmək  hüquq 

elminin  sistemli  öyrənilməsi  və  təsnifatı  baxı-

mından əhəmiyyətlidir. 

Düzdür  MPM  mülki  hüquq  mübahisələrini 

“ ümumi  xarakterli  mübahisələr”  və  “ iqtisadi 

(ticari)  xarakterli  mülki  hüquq  mübahisələri” 

olmaqla, iki qrupa bölür (MPM.m.1;1;24;25; 26). 

Ayrıca, MPM  25.1-ci  maddəsi  “ ümumi  xarak-

terli mülki  hüquq  mübahisələrini” tənzimləyir. 

Bu  göstəriş  əslində  “ Ümumi  (rayon)  Məhkə-

mələrin”  aidiyyat  sahəsini  nizamlayır.  Lakin 

həmin  norma,  dolayısıyla  “ ümumi  xarakterli” 

mübahisələri də nizamlayan bir normadır. Belə 

ki,  Ümumi  (Rayon)  Məhkəmələrin  aidiyyatina 

daxil  olan  mübahisələri  “ ümumi  xarakterli 

mülki  hüquq  mübahisələri”  olaraq  adlandır-

mağı məqsədə uyğun hesab edirik.  

Qeyd  edilən  normaya  görə,  Ümumi  məhkə-

mələr,  mülki  icraat  qaydasında  mülki,  ailə, 

torpaq,  təbii  ehtiyatlardan  istifadə edilmə

[16]

 və 

ya  ətraf  mühitin  qorunması,  vergi,  inzibati

[17]

 

və digər münasibətlərdən

[18]

 əmələ gələn müba-

zenleyen  bir  hükümdür.  Bu  bakımdan,  Genel 

Mahkemelerin  iş  alanına  giren  davaları “ genel 

mahiyetli özel hukuk davaları” olarak adlandır-

mağı doğru buluyoruz.  

Kaydedilen  hükme  göre  (AMUK.m.25),  me-

deni  (mülki), aile

,  iş,

 toprak,  doğal  kaynaklar-

dan istifade

[16]

 veya çevrenin korunması, vergi, 

idari

[17]

  ve  diğer  hukuki  ilişkilerden

[18]

  doğan 

davalara,  dava tafralarından  hiç  olmasa  bir  ta-

rafı  gerçek  kişiyse  ve  onun  tacir  sıfatı  yoksa 

veya  tacir  olsa  bile  dava  onun  ticari  faaliye-

tinden doğmamışsa, genel mahkemeler bakar.  

Bu  kural  ortaya  şöyle  bir  soru  çıkmaktadır. 

Dava  taraflarından  en  az  biri  tacirse  ve  dava 

onun ticari  ilişkisinden  doğmuşsa  hangi  sınıfa 

dahil  olacaktır?  Bu  sorunun  cevabını  AMUK’-

un 26. maddesinde

[19]

 aramak gerekir. Şöyle ki,  

AMUK’unun  26-cı  maddesinin  1-ci  bendine 

göre,  tüzel  kişiler  ile  gerçek  kişi  tacirler

[20]

 

arasında  medeni  (mülki),  idari  (vergi) ve  diğer 

hukuki  ilişkilerden  doğan  iktisadi  uyuşmaz-

lıklar  Đktisat  mahkemesinde  yargılanır.  Bu 

hüküm  ticari  davları  iktisadi  davalar  sınıfına 

dahil  etmektedir.  Yani  Azerbaycan hukukunda 

ticari  davalar

[21]

  iktisadi  davaların  bir  kolunu 

oluşturmaktadır.  

Diğer  iktisadi  davalar  ise,  AMUK’un  26-cı 

maddesinin  1-ci,  2-cı  ve  3-cü  bentleri  sırala-

maktadır.  Buna  göre,  tacirlerin  ve  diğer  tüzel 

kişileri  vergi  davaları  (AMUK.m.26.2.8),  ger-

çek  ve  tüzel  kişilerin  ödeme  kabiliyetinin 

olmadığına  dair  davlar  (AMUK.m.26.2.7), 

tacir  olmayan  tüzel  kişilerin kendi  aralarındaki 

davalar  (26.2.2),  tüzel  kişilerin  kuruluşunun  

geçersiz  sayılmasına  ilişkin  davlar  (AMUK. 

m.26.2.6),  kanunla  iktisat  mahkemesinin  göre-

vine dahil edilen diğer  davlar (AMUK.m.26.3) 

ve diğerleri.  

Fakat  yukarıda  kaydedilen  sorun  bu  mahke-

melerde  de  davam  etmektedir.  Yani,  aynı  ha-

kim ticari  davlarda  dahil  olmak  kaydı  ile  tüm 

iktisadi davlara bakabilmektedir. Bu durum ise,  

ticari  yargının “ticari  sayılan  davlarının  uzman 

kişilerce  görülmesi”  amacının  gerçekleşmesini 

engellemektedir.  Bu  nedenle,  aynı  iktisat mah-

kemesi  çatısı  altında  görev  yapan  hakimlerin 

farklı  türde  iktisadi  davalara  bakmalarının  te-

min  edilmesi  gerekir. Zira  bu  yol  ile,  aynı tür 

davlara  bakan  hakim  o  sahada  uzmanlaşacak-

tır.  Neticesinde,  spesifik  (yani  özel  ihtisas 

gerektiren  davalar)  davalar  uzman  kişilerce 

---