Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

“Mülki hüquq” beynəlx alq simpozium 

 

400 

başqa, T ürkiyədə T icarət Məhkəmələri də daxil 

olmaqla,  bütün  məhkəmələrdə  ixtisası  hüquq-

şünas  olan  şəxslərin  hakim  vəzifəsinə  seçilə 

biləcəyi qəbul edildi

[7]

.  

C . Azə rbaycanda Ticari (Đqtisadi) Məhkəmə  

Prose sinin Tarixçəsi 

Azərbaycanda, ticari (iqtisadi) məhkəmə prose-

sinin tarixçəsini iki dövrə ayıraraq təhlil etmək  

lazımdır.  Bu  dövrlər,  Sovet  Sosialist  Respubli-

kaları  Đttifaqı  dövrü  və  Müstəqil  Azərbaycan 

Respublikası dövrü olaraq səciyyələnir.  

1. SSRĐ Dövründə  Ticari (Đqtisadi) 

Məhkəmə Prosesinin Tarixçəsi 

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan 1920-ci ildən 

1991-ci  ilə  qədər  Sovet  Đttifaqının  tərkibində 

olub.  Sovet Đttifaqı, sosialist sistemi qəbul etdi-

yi  üçün,  özəl  mülkiyyəti  və  özəl  müəssisələri, 

sahibkarlıq  fəaliyyətini  kapitalist  sistemin  ele-

mentləri  olaraq  görmüş  və  buna  görə  də  bu 

anlayışlara icazə verməmişdi.  

Sovet  Đttifaqı,  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  həyata 

keçirilməsini  dövlətin  əsas  səlahiyyəti  və  vəzi-

fəsi  olduğunu  qəbul  etmişdi.  Belə  ki,  fiziki 

şəxslərin  sahibakrlıq  fəaliyyəti  ilə  məşğul  ol-

ması qadağan idi. Məsələn, fiziki şəxslər zavo-

dun,  fabrikin,  digər  istehsalat  müəssisələrinin 

mülkiyyətçisi  ola  bilmədiyi  kimi,  onlar  gəlir 

əldə etmək məqsədi ilə birləşərək şirkət də qura 

bilməzdilər.  Hətta  balaca  mağazaların  belə, 

mülkiyyəti və idarə edilməsi dövlətə aid idi.  

Qısaca, SSRĐ-də özəl mülkiyyət demək olar ki, 

tamamiylə rədd edilmişdi. Buna görə də, SSRĐ-

də,  o  cümlədən  Azərbaycanda  sahibkarlıq  fəa-

liyyəti, ticari münasibət, ticari mübahisə, sahib-

kar, ticarət şirkəti kimi anlayışlar yox idi. T əbii 

ki, “ticari mübahisə” anlayışı mövcud olmayan 

bir  yerdə,  həmin  mübahisələrə  baxan “T icarət 

(Đqtisad)  Məhkəməsinin”  mövcud  olduğunu 

irəli sürmək də mümkün deyildir.  

1980-ci  illərdən  sonra  Sovet  Đttifaqı  əvvəlki  

qatı siyasətini qismən də olsa yumşaltdı və özəl 

mülkiyyəti az da olsa qəbul etdi. Bununla, bəzi 

kiçik  müəssisələrin  təsis  edilməsinə  icazə  ve-

rildi.  Bu  fürsətdən  istifadə  edən  AR  vətəndaş-

ları  ölkəmizdə  özəl,  yəni  mülkiyyəti  dövlətə 

aid  olmayan  ticari  müəssisələr  açmağa  və 

sahibkarlıq  fəaliyyətini  həyata  keçirməyə  baş-

ladılar.  

Bu  dövdə  ortaya  bir  çox  problem  çıxdı.  Bun-

lardan  biri  də  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  həyata 

keçirilməsindən  meydana  gələn  “ticari  müba-

hisələrə”  hansı  məhkəmədə  baxılacağı  proble-

Örneğin,  bir kimse  SSCB’de  fabrika  sahibi  ve 

işletmecisi  olamayacağı  gibi,  ticari  şirket  de 

kuramazdı,  küçük  dükkanların,  alış  veriş  mer-

kezlerinin  dahi  mülkiyeti  ve  işletmesi  devlete 

ait idi. Fertler, bu iş yerinde ancak hizmet akidi 

ile  çalışabildilerdi.  Bu  durum  ise,  SSCB’de  ve  

dolayısıyla Azerbaycan’da ticari iş, ticari ilişki, 

ticari  dava,  tacir,  ticari  şirket  vs..  ticaret  hu-

kuku  kavramlarının  oluşmamsına,  başka  bir 

deyişle  kabul  e dilmemsine  neden  olmuştur. 

T icari  dava  kavramının  mevcut  olmadığı  bir  

yerde  ticari  davaları yargılayacak ticaret mah-

kemelerin varlığını ileri sürmek de olanaksıdır.  

1980-li yıllarda Sovyetler Birliği eski katı poli-

tikasını  kısmen  de  olsa  yumuşatmağa  başladı 

ve  bu  dönemde  az  da  olsa  özel  mülkiyete  ve 

özel  teşebbüse  olanak  tanındı.  Şöyle  ki  bu 

dönemde  devlet  bazı küçük  teşebbüslerle  ilgili 

olarak  gerçek kişilere ticaretle  uğraşmak  hakkı 

tanıdı.  Bu  fırsattan yararlanan  fertler  Azerbay-

can’da  özel,  yani  devlete  ait  olmayan  ticari 

müesseseler  kurmağa  ve  ticari  ilişkilerde  bu-

lunmağa başladılar. Fakat bu dönemde en ciddi 

sorun  ticari  ilişkilerden  doğan  davaların  hangi 

mahkemede  yargılanacağı  idi.  Bu  davaların 

genel  mahkemelerde  (halk  mahkemelerinde) 

yargılanmasının mümkün olmadığı  kabul  edil-

mekteydi. Bu ise, 1964 tarih ve 26 sayılı Azer-

baycan  SSC  Medeni  Usul  Kanununun  25-ci 

maddesinin 30.09.1980 tarihili Cumhurbaşkanı 

Fermanı  ile  değiştirilmesine  neden  oldu.  Bu 

değişikliğe  göre,  dava ticari  ilişkiden  doğmuş-

sa  veya  tacirler  arasında  meydana  gelmişse, 

genel  mahkemede  (halk  mahkemesinde)  yargı-

lanamaz.  

Görüldüğü  gibi,  değiştirilmiş  25-ci  madde 

ticari davanın genel mahkemede yargılanmaya-

cağını  kabul  etmiştir.  O  halde ortaya  şöyle  bir 

soru çıkmaktadır, ticari dava hangi mahkemede 

yargılanacaktır?  Bu  soruya  cevap  verecek  bir 

mahkeme  o  dönemde  Azerbaycan’da  mevcut 

değildi.  Hatta  bu  konuda  kabul  edilen  bir yasa 

dahi  yoktu.  Bu  nedenle  1980-1991  yıllarında 

Azerbaycan’da  ticari  davalar 1964 tarih  ve  26 

sayılı  Azerbaycan  SSC  Me deni  Usul  Kanunu-

nun  25-ci  maddesi  ihlal  edilerek “halk mahke-

melerinde”,  yani  genel  mahkemelerde    yargı-

lanmağa devam edildi. 

Anlaşıldığı  gibi,  SSCB  dönemin büyük bir kıs-

mında  Azerbaycan’da ticari  yargı  mevcut  ola-

mamış,  tüm  özel  hukuk  davaları  “halk  mah-

---

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

401 

midir. Belə ki, 30 Sentyabr 1980-ci il tarixində 

Azərbaycan  SSR-nin  Kommunist  Partiyasının 

Baş Katibinin Fərmanı ilə 1964-cü il tarixli, 26 

saylı  Azərbaycan  SSR-nin  Mülki  Prosessual 

Məcəlləsinin 25-ci maddəsi dəyişdirildi. Həmin 

maddə,  xalq  məhkəmələrinin  (ümumi  məhkə-

mələrin)  aidiyyat  sahəsini  tənzimləyirdi.  Bu 

dəyişikliyə  görə, məhkəmə  işi  sahibkarlıq  fəa-

liyyətindən  irəli  gəlibsə  və  ya  sahibkarlar  ara-

sında  meydana  çıxıbsa,  ümumi  (xalq)  məhkə-

mənin icraatına daxil ola bilməz. 

Məlum  olduğu  kimi,  Azərbaycan  SSR-nin 

Mülki  Prosessual  Məcəlləsinin  (bundan  sonra, 

köhnə  MPM)  dəyişdirilmiş  25-ci  maddəsi  ilə, 

“ticari  mübahisənin”  ümumi  (xalq)  məhkəmə-

lərinin  aidiyyat  sahəsinə  daxil  olmadığı  qəbul 

edildi.  T əbii  ki,  belə  bir  sual  yaranır;  “ticari 

(iqtisadi)  mübahisə”  hansı  məhkəmənin  aidiy-

yatına  daxildir?  Bu  sualın  cavabı  olan  məh-

kəmə o  dövrdə  Azərbaycanda mövcud  deyildi. 

Hətta  bu  sahədə  qəbul  edilən  qanunvericilik 

aktı belə yoxdu. 

Buna  görə  də,  1980-1991-ci  illəri  əhatə  edən 

dövrdə Azərbaycanda “ticari (iqtisadi) mübahi-

sələrə”  Köhnə  MPM-nin  25-ci  maddəsi  pozu-

laraq,  yenə  “xalq  məhkəmələrində”  yəni, 

“ ümumi məhkəmələrdə” baxıldı

[8]

.  

2. Müstə qil Azə rbaycan Dövrü 

31 Dekabr  1991-ci  ildə  Azərbaycan müsətəqil-

liyini elan etdi. Bağımsız Azərbaycan özəl mül-

kiyyəti, özəl təşəbbüsü istisnasız qəbul edən və 

dəstəkləyən  hüquqi  dövlət  olduğunu  bütün 

dünyaya bildirdi.  

Sosialist sistemindən xilas olub özəl mülkiyyəti 

və  özəl  təşəbbüsü  qəbul  edən  Azərbaycanda 

“keçid dövrü” olmasına baxmayaraq, sahibkar-

lıq  fəaliyyəti  sürətlə  inkişaf  etdi.  Bu  inkişafa 

bağlı  olaraq  da  müxtəlif  iqtisadi  (ticari)  müəs-

sisələr də meydana gəldi.  

Bu  dövrdə,  SSRĐ-də  qəbul  edilən  qanunveri-

cilik  hələ  də  qüvvədə  idi.  Bu  qanunların  isə, 

yetərsiz  və  nöqsanlarla  dolu  olması  səbə bi  ilə  

ticari (iqtisadi)  mübahisələrin həlli  mühüm  bir 

problem halına gəlmişdi. 

Çünki, ticari (iqtisadi) xarakterli məhkəmə işlə-

rinin hansı məhkəmənin aidiyyatına daxil oldu-

ğunu və məhkəmə prosesinin hansı qaydalar ilə 

aparılacağını,  xüsusiylə  hansı  mübahisələrin 

ticari  (iqtisadi)  xarakter  daşıdığını  təsbit  etmək 

demək olar ki, mümkün deyildi. Buna  görə də, 

25  Fevral  1997-ci  il tarixli və 76  saylı  Arbitraj 

Məhkəməsi Qanunu ilə  (bundan sonra, AMQ), 

Arbitraj Məhkəməsi quruldu.  

kemelerinde”  görülmüştür.

[8]

  1980-1991 yıllar-

da ise, ticari yargı kavramı kabul edilmiş, fakat 

ticari  davaları  yargılayacak  mahkemeler  kuru-

lamış  ve  dolayısıyla  ticari  davlar  yine  genel 

mahkemelerde yargılanmıştır. 

2. Bağımsız  Aze rbaycan Dönemi 

31  Aralık  1991  tarihinde  Azerbaycan  SSCB’-

den  ayrılarak,  bağımsızlığını  ilan  etti  ve  özel 

mülkiyeti, özel teşebbüsü  istisnasız  tanıyan  ve 

destekleyen  hukuk  devleti  olduğunu  tüm  dün-

yaya duyurdu.  

Sosyalist  rejimi  terk  ederek özel  mülkiyeti  ve 

özel  teşebbüsü  tanıyan  Azerbaycan’da  “ geçit 

dönemine” rağmen ticari ilişkiler hızla gelişmiş 

ve  buna  bağlı  olarak  da  değişik  ticari  uyuş-

mazlıklar meydana gelmiştir.  

Bu  dönemde  Sovyetler  Birliğinde  kabul  edilen 

yasarlar  halen  yürürlükteydi.  Bu  yasaların 

yetersiz  olması  nedeniyle  ticari  davaların  yar-

gılanması ciddi bir sorun olmuştur.  

Çünkü  bu  davaların  hangi  mahkemede  ve  ne 

şekilde  yargılanacağı  belli  olmadığı  gibi,  hu-

susiyle  hangi  davaların  ticari  dava  olduğunu 

belirlemek  kolay  değildi.  Bu  sorunlar  nede-

niyle, 25 Şubat 1992 tarih ve 76 sayılı Arbitraj 

Mahkemesi  Kanunuyla (bundan  sonra  AAMK 

olarak  adlandırılacaktır.)  Arbitraj  Mahkemesi 

kuruldu.  Ar bitraj  mahkemesi  devletin,  sosyal 

kurumların,  kolhozların,  kooperatiflerin,  tacir-

lerin,  yabancı  tabiiyetli  gerçek  ve  tüzel  kişi-

lerin ticari  faaliyetinden  doğan  davaları  yargı-

lamakla görevli idi (AAMK.m.1).  

Arbitraj  mahkemesinde  tatbik  edilecek  yargı-

lama  usulünü  ise,  25  Şubat  1992  tarih  ve  77 

sayılı  Azerbaycan  Ticari  Yargı  Kanunu  (bun-

dan  sonra  AT YK  olarak  adlandırılacaktır)  dü-

zenlemekteydi (AT YK.m.2).

[9]

 

10  Haziran  1997 tarihinde  Azerbaycan’ın yeni 

yargı sistemini tespit eden Azerbaycan Mahke-

meler  ve  Hakimler  Kanunu  (bundan  sonra 

AMHK olarak adlandırılacaktır) kabul edilerek 

yürürlüğe  konuldu.  AMHK’un  19.  maddesi 

Azerbaycan’da  yargılama  yetkisine  sahip  olan 

mahkemeleri  saymıştır.  Buna  göre,  Azerbay-

can’da  aşağıdaki  mahkemelerin yargılama  yet-

kisi vardır. 

I. Đlk derece mahkemeleri şunlardır. 

1.  Genel  Mahkemeler,  bunalar  Rayon  Mahke-

meleri olarak tatbikatta adlanmaktadır. 

---