Microsoft Word Ecologiya Ma'ruza matni 2007 Îõèðãè Latin rtf

 
81
materiallar, ximikatlar yoki boshqa moddalar kiradi. Ifloslanish darajasini aniqlashda “toza” va “ifloslangan” 
havo tarkibini taqqoslash usulidan foydalaniladi. 
 
Havoni ifloslantiruvchilar quyidagilardir: 
1.  Og’ir zarrachalar, ularga: 
            yirik chang - diametri diametri                 100 mkm dan katta bo’lgan, 
mayda chang - diametri    
 
100 mkm dan kichik bo’lgan, 
tutun - diametri    
 
               0.001 - 1mkm bo’lgan, 
tuman - diametri   
               0.001 - 10 mkm bo’lgan zarrachalar kiradi. 
2.  Oltinugurt birikmalari. 
3.  Organik birikmalar. 
4.  Azotli birikmalar. 
5.  Uglerodli birikmalar. 
6.  Galogenlar birikmalari. 
7.  Radioaktiv birikmalar. 
 
 
Atmosfera havosi insonni o’rab turuvchi muhitning muhim komponentlaridan va tabiatning zaruriy 
resurslaridan hisoblanadi. Haroratning o’zgarishiga qarab atmosfera bir necha kobig’ (sfera) lardan iboratdir. 
Erga birikib turuvchi qismi troposfera deyiladi. Troposferada atmosferaning 75 % suv bug’i va mayda suv 
zarrachalari qorishmalarininng asosiy qismi joylashgandir.  
Troposferaning yuqorigi chegarasi tropopauza deyiladi. Tropopauzada haroratning pasayishi to’xtaydi. 
Troposfera erdan o’rtacha 11 km balandlikda joylashgandir. Undan 50 km balandlikgacha stratosfera 
joylashgan. Engil havo oqimlari, kambulutlik va haroratning 25 km gacha o’zgarmasligi stratosferaga xos 
xususiyatdir. Undan yuqorida harorat ko’tarilib borib stratopauza darajasiga kelganda nolgacha tushadi. 
Stratopauzadan so’ng mezosfera keladi. Unda harorat  pasayib borib yuqorigi chegarasi 
(mezopauza)ga etganda minus 85 - 90 gacha tushadi.   
   Undan so’ng (90 km dan 450 km gacha) termosfera joylashgan. Termosferada meteoritlarning asosiy 
qismi yonib ketadi va quyoshdan kelayotgan kosmik nurlanish yutiladi. 
Atmosferaning ionlashgan qismi ionosfera 50 - 60 km balandlikdan boshlab atmosferaning yuqorigi 
chegarasigacha boradi.  
Atmosferaning eng yuqori qismi ekzosferadir. 
Atmosfera nafaqatgina Erning issiqlik rejimini boshqaradi, balki Er yuzidagi issiqlikni taqsimlanishiga 
yordam beradi. Erdagi ovoz tarkaluvchi muhit bo’lib atmosfera hisoblanadi.  
Qadimda ancha vaqtgacha havoning og’irligi yo’q deb kelingan, ammo XVII asrga kelib 1 kub metr 
quruq havo, agar harorat 0 
0
S bo’lib, dengiz sathi barobarida ulchansa, 1293 g ga tengligi aniqlandi. Er 
sathining har bir kv.santimetriga 1033 g havo to’g’ri keladi. Atmosfera erning gaz qobig’i hisoblanib, uning 
og’irligi 5
15
 x 10
15
 t ga tengdir. Faqatgina XVIII asrga kelib farangiz olimi Lavuaze atmosfera har xil 
gazlarning mexanik aralashmasidan iborat ekanligini aniqladi. 
Kislorod. O’rtacha hisoblanganda, kislorodning atmosfera hajmidagi ulushi 20,95 % ni tashkil etadi. 
Yashil o’simliklarning fotosintez yani is gazini yutib, kislorodni ajratib chiqarishi hisobiga, kislorod 
atmosferaning doimiy ajralmas qismi bo’lib kelmoqda. Kislorodning 80 % yani  asosiy qismini dengiz 
fitoplanktonlari ajratib chiqaradi, qolgan qismi quruqlikdagi o’simliklarga turi keladi. Har yili fotosintez 
hisobiga 60 - 240 mlrd. t. gacha erkin kislorod ajralib chiqadi. 
Azot. Azot massasi jixatidan atmosferaning asosiy (78,09 %) qismi hisoblanadi. Fotosntezning 
yakuniy mahsulotlaridan bo’lgan erkin kislorod, ammiak bilan tez reaktsiyaga kirishishi natijasida 
molekulyar holdagi azot hosil bo’ladi: 
 
SO
2
+2N
2
O fotosintez NSOON+N
2
O+O
2
 
 
4NH
3
+3O
2
--------2N
2
+6H
2
O 
Oddiy sharoitda kislorod hamda azot bir - biri bilan reaktsiyaga kirishmaydi, shu sababdan, ularning 
havo tarkibidagi ulushi o’zgarmay turadi. Atmosferadagi azot o’simlik hamda hayvonlarning ozuqasi 
bo’lgan, birikkan azotning manbai sifatida katta biologik ahamiyatga egadir. Uning fiziologik ahamiyati esa, 
atmosfera bosimining hayotiy jarayonlarida ishtirok etishidadir. 
Is gazi. Atmosferadagi SO
2
 ning ulushi 0,03 % yoki 2.3x10
12
 tonnani tashkil etadi. Vulkon gazlari, 
yonar buloqlar, insonlar, hayvonlar va o’simliklarning nafas chiqarishi, yonilg’i va yoqilg’ilarni inson 

---

 
82
tamonidan yoqilishi is gazining asosiy manbai bo’lib hisoblanadi. Har yili fotosintez natijasida 170 mlrd.t.ga 
yaqin  is gazi atmosferadan o’simliklar tamonidan yutiladi.  
Vodorod va inert gazlar.  Atmosferadagi vodorodning atomlar soni bo’yicha ulushi 0.0001 % ni 
tashkil etadi. Undan tashqari atmosferadagi radioaktiv prachalanish jarayonida qatnashuvchi geliy, neon, 
argon, kripton, ksenon kabi inert gazlar ham juda oz miqdorda mavjuddir. 
Atmosfera namligi. Atmosferada kechadigan hamma jarayonlar, erning quyoshdan oluvchi energiyasi 
hisobiga amalga oshadi. Har yili er yuzasidan milliard tonnalab suv aynan shu energiya hisobiga bug’lanib 
ketadi. Er yuzidagi namlik taqsimlanishida atmosferaning roli beqiyosdir. Atmosferada suvning suyuq 
(yomg’ir tomchilari), gazsimon (suv bug’i) va qattiq (qor va yax kristallari) holatlari mavjuddir. 
Atmosferadagi havo namligi tabiatdagi suv aylanishining eng faol bo’lgan xalqasi hisoblanadi.  
Atmosfera ifloslanishining oqibatlari. Atmosferaning ifloslanishi global isish yoki muzlashga olib 
kelishi mumkin. Olimlarning aniqlashicha, 3 - 5 mln. yil avval dunyo iqlimi iliq bo’lib, muzliklar mavjud 
bo’lmagan. Bunga sabab o’sha paytdagi atmosfera tarkibidagi is gazi kontsentratsiyasining yuqori 
bo’lganligi, deb taxmin qilinadi. 
 Xozirdagi  SO
2
 ning atmosferadagi miqdori XXI asrga kelib ikki barobar oshishi kutilyapti. Buning 
natijasida global isish vujudga kelib, arktik muzliklar erib ketishi mumkin. 
Agar bu taxminlar to’g’ri chiqsa (chunki bunga teskari taxminlar ham mavjud), u holda insonning 
xo’jalik amaliyotida juda katta o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin. Oqibatda, er yuzidagi yog’ingarchiliqlar 
miqdorining oshishi, shaharlardagi quyosh radiatsiyasi oqimining kamayishi mumkin. Kosmosdan olib 
borilgan kuzatuvlar natijalari, er yuzasining 31 foizi bulutlar bilan yopilganligini ko’rsatadi. 
Atmosferaning 20 - 30 km oralig’ida joylashgan himoya qobig’i ozon (O
3
) qatlamining siyraklashuvi 
ham dolzarb ekologik muammolardan biri hisoblanadi. Ozon qatlamining ahamiyatini siz yaxshi bilasiz. 
Ozon qobig’ining parchalanishi yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin, chunki ozonning 1 % ga 
kamayishiga ultrabinafsha nurlar oqimining 2 % ga ortishiga olib keladi. Ultrabinafsha nurlar oqimining 
ko’payishi esa, aholida terining rak kasalligining 4 % ortishiga olib keladi. 
Atmosfera ifloslanishi natijasida keladigan zarar juda kattadir va u bilan xisoblashmaslikka ilojimiz 
yo’q. Shuning uchun, mutaxassislarning harakati bir tomondan zararni yo’qotishga qaratilgan bo’lsa, 
ikkinchi tomondan uni oldini olishga qaratilishi kerak. 
Zararni yo’qotish uni oldini olishdan qimmatga tushishini hisobga olganda, kelgusida amalga 
oshiriladigan loyixalarda, chiqindisiz texnologiyalarni qo’llashni amalga oshirishimiz kerak. 
        Atmosferaning  tabiiy  ifloslanishida - kosmik changlar, vulkonlarning otilishidan vujudga 
kelgan moddalar, tog’ jinslari va tuproqning nurashidan vujudga kelgan moddalar, o’simlik va 
hayvonlarning qoldiqlari, o’rmon va dashtlardagi yong’indan, dengiz suvining mavjlanishi bilan havoga 
chiqgan tuz zarrachalari muhim rol o’ynaydi. 
Koinotdan har yili 10
6
 t chang atmosferaga tushadi. Kuchli  vulqon  otilganda  atrof  -  muhitga                     
75 mln. m
3
 chang chiqadi. Dengiz suvi mavjlanganda havoga ko’plab tuz zarrachalari ajralib chiqadi. Bulardan 
tashqari havoga nurash tufayli shamollar hamda yong’in natijasida chang, qum va boshqa kattiq zarrachalar, 
o’simlik changlari kelib ko’shiladi. 
Atmosfera tarkibidagi tabiiy changlar er yuzasida sodir bo’ladigan jarayonlar uchun katta ahamiyatga 
ega. Chunki changlar suv bug’lari uchun kondensatsiya yadrosi hisoblanib, yog’inlarni vujudga keltiradi, 
quyoshning to’g’ri radiatsiyasini yutib, er yuzasidagi organizmlarni ortiqcha nurlanishdan saqlaydi. Shundan 
ko’rinib turibdiki, atmosferadagi tabiiy changlar malum darajada bo’lsa, atmosfera tarkibining zaruriy 
elementi hisoblanib, undagi hodisa va jarayonlarning borishini tartibga solib turadi. Lekin ayrim hollarda 
vulqonlarning otilishi, kuchli chang - to’zonlarning ko’tarilishi tufayli havo meyoridan ortiq ifloslanib, 
halokatlarga sabab bo’lishi mumkin.  
Atmosferaning suniy ifloslanishi 
Keyingi yillarda ishlab chiqarishning intensiv ravishda rivojlanishi (bu hol hamma rivojlangan 
mamlakatlarga xos) atmosfera havosining ifloslanishini tezlatdi. 
Suniy ifloslanish manbalariga - energetika, sanoat korxonalari, transport, maishiy chiqindilar va 
boshqalar kiradi. 
Atmosferaning suniy ifloslanishida avtomobil transporti birinchi o’rinni (40 foiz); energetika sanoati (20 
foizi) ikkinchi o’rinni; karxona va tashkilot ishlab chiqarishi uchinchi o’rinni (14 foiz) egallaydi. 
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, maishiy - kommunal xo’jaligi va boshqalar zimmasiga esa atmosfera 
suniy ifloslanishining 26 foizi to’g’ri keladi. 
Atmosfera ifloslanishining o’sishi hattoki inson yashashi kam bo’lgan joylarda ham deyarli sezilarli ekan. 
Masalan: AQShning Iellouston milliy bog’i - amerikada eng toza havosi bilan ajralib turadigan, keyingi 5 yil 
ichida zarrachalarning o’rtacha soni 10 marta oshgan. 

---